شيعيان وارد مىشد چندان مجالى براى نشر معارف اسلامى و تدوين احاديث وارده از پيغمبر و امامان از ناحيهء شيعه وجود نداشت ، لذا كمتر به تأليف كتابهاى حديث مبادرت مىورزيدند ، اما در زمان صادقين عليهما السلام بويژه در زمان امام صادق عليه السّلام بلكه تا حدودى هم در زمان امام رضا عليه السّلام به علت فراغت و آزادى بيشترى كه اين بزرگواران و ياران ايشان به علت گرفتاريها و درگيريهايى كه خلفا با هم داشتند مجال بيشترى براى تعليم و تعلم و نشر معارف اسلامى پيدا كردند . در مقدمه شرح لمعه ، چاپ نجف ، نويسندهء مقدمه ، محمد مهدى آصفى ، از محمد بن معروف هلالى نقل مىكند كه گفت : به حيره نزد جعفر بن محمد صادق عليهما السّلام رفتم از كثرت مردمى كه دور آن حضرت جمع بودند نمىتوانستم خدمت ايشان برسم تا اين كه روز چهارم مرا ديدند و به خود نزديك كردند ، پس از اين كه مردم متفرق شدند به قصد قبر امير المؤمنين رفتند و من هم به دنبال ايشان رفتم و سخنشان را مىشنيدم . [1] از حسن بن على بن زياد وشّاء نقل مىكند كه به ابن عيسى مىگفت من در اين مسجد ( يعنى مسجد كوفه ) نهصد شيخ را ديدم كه همه مىگفتند : حدّثنى جعفر بن محمّد عليهما السّلام . [2] از ميان اصحاب امام صادق أبان بن تغلب از آن حضرت سى هزار و محمّد بن مسلم چهل هزار حديث از باقرين عليهما السّلام نقل كرده‌اند . [3] حافظ ابو العباس بن عقدهء همدانى كوفى ( 333 ه ) كتابى در نامهاى كسانى كه از حضرت صادق عليه السّلام حديث روايت كرده‌اند تصنيف كرده كه در آن چهار هزار نفر معرّفى شده است . [4] در اين باب در كتاب تأسيس الشيعه سخنانى از طبرسى در إعلام الورى و شيخ مفيد در إرشاد و محقق در معتبر و شهيد در ذكرى نقل مىكند . [5] در هر حال در اين دوره در باب حديث ، كتب بسيارى تأليف شده است كه در بين آنها 400 كتاب شهرت بيشترى پيدا كرده و به نام اصول أربعمائه معروف شده است .
تأليف اين كتب گر چه شايد به زمان صادقين عليهما السّلام اختصاص نداشته باشد ولى به يقين بيشتر اين كتابها در آن زمان تأليف شده است . صاحب الذّريعه در جلد دوم

[1] . مقدمه شرح لمعه 10 جلدى ، 23 به نقل از رجال نجاشى .
[2] همان ، 31 .
[3] . همان ، 33 .
[4] همان جا .
[5] تأسيس الشيعه ، 287 .

119