به دست مىآوردند و أحيانا غير منصوص را بر منصوص قياس مىكردند اين دانشمندان از احكامى كه آنان فتوى داده بودند تخريج مناط مىكردند و أحيانا مسائل مستحدث را بر آن قياس مىكردند و علاوه بر آن در مسائلى كه پيشوايان واقعا دو رأى داشتند و يا از آنان دو رأى يا بيشتر نقل شده بود يكى را بر ديگرى از لحاظ روايت يا درايت ترجيح مىدادند . ضمنا در اين دوره همهء مذاهب انديشه بستن باب اجتهاد را به يك اندازه در سر نداشتند ، اگر انديشه در بين حنفيان و شافعيان رواج پيدا كرده بود در مذهب مالكى هنوز چنين شيوعى به چشم نمىخورد و مذهب حنبلى به كلَّى با آن مخالف بود و مذاهب ديگر چون شيعه ، خوارج و ظاهريّه درست از همين ازمنه باب اجتهاد را بر خود گشودند . [1] امتياز دوم .
ويژگى ديگر اين دوره شيوع مناظره و جدل در مسائل فقهى بود اين مناظرات كه از دورهء پيش ، بلكه قبل از آن ، آغاز شده بود و بيشتر بين شافعى و محمّد بن الحسن ، شاگرد ابو حنيفه ، انجام مىشد در اين دوره رواج يافت به طورى كه براى مناظره مجالسى تشكيل مىدادند و بعضى اوقات اين مجالس در مقابل وزرا و بزرگان تشكيل مىشد [2] و كتابهايى هم در شرح اين مناظرات تأليف شده است كه به نام علم ادب بحث معروف شده‌اند . اين مناظره ها در آغاز به مسائل كلامى اختصاص داشت و تدريجا به گونه اى شيوع پيدا كرد كه به خونريزى و تخريب بلاد هم منتهى شد ولى بعدا در اثر كردار سوء أمرا ، به مسائل فقهى ، مخصوصا موارد اختلاف بين ابو حنيفه و شافعى ، كشانده شد . [3] امتياز سوم .
همان طورى كه بيان شد در اين دوره تعصّبات مذهبى شدّت گرفت و اين مىتواند سومين امتياز اين دوره به حساب آيد .
امتياز چهارم .
چهارمين امتياز اين دوره افزوده شدن مذهب اسماعيلى بر مذاهب شيعه بود .
كتابهاى مهم در دورهء چهارم 3 - 4 - 2 در اين دوره از علماى مذاهب اهل سنّت آثارى باقى مانده است كه به نام برخى از آنها اشاره مىشود :

[1] . رك . تاريخ المذاهب الاسلامية ، 87 - 88 و 121 - 126 .
[2] . تاريخ التشريع الاسلامى ، 287 به نقل از طبقات الشافعية ، ترجمهء حال شيخ ابو اسحاق شيرازى .
[3] . همان ، 287 - 292 .

98