415 و 2 / 176 ، البداية و النهاية ، 11 / 145 ، غاية النهاية ، 2 / 106 ، ميزان الاعتدال ، 3 / 35 ، تاريخ بغداد ، 2 / 162 ) 4 - 2 دورهء چهارم :
دورهء توقف اجتهاد و گزينش مذاهب ( اين دوره از نيمهء قرن چهارم آغاز مىشود و تا سقوط خلافت عباسيان ، عصر قيام بر مذاهب و شيوع مناظره و جدل ، ادامه مىيابد . ) - 4 - 2 اين دوره از اواخر قرن چهارم تا سقوط عباسيان ادامه داشت و در همين دوره امپراطورى بزرگ اسلام تجزيه شد و روابط بين اجزا قطع گرديد ، در مغرب در شهر أندلس عبد الرّحمن ناصر در شهرى كه نزديك تونس به نام مهديّه بنا شده بود عبيد الله مهدى فاطمى ، مؤسس دولت فاطمى ، و در مصر إخشيد ، در موصل و حلب بنى حمدان ، در يمن شيعهء زيدى ، در بغداد دولت ديلم ( آل بويه ) و بالاخره در مشرق دولت سامانى حكومت داشتند و براى بنى العبّاس جز اسم ، چيزى باقى نمانده بود ، بعد از اين سلجوقيان بر مشرق مسلط شدند و دولت آل بويه را از بغداد بر انداختند و خود به جاى ايشان نشستند و تنها به نام ، خلافت بنى العبّاس را پذيرفتند ، بعد از آن بتدريج دولت سلجوقيان گسترش يافت و در ملك شام با فاطميان درگير شدند ، بالاخره در تمام جهان اسلام جز مصر صاحب نفوذ شدند . بعد از آن در مورد شهرهاى مغرب و بلاد شام بين زمام داران مصر و سلجوقيان اختلاف به وجود آمد و همچنين امر موجب نزاع و ضعف طرفين گرديد و در نتيجه سبب جنبش صليبيان شد كه در اواخر قرن پنجم قيام كردند و بر بيت المقدس تسلط يافتند و رفته رفته بر آن بسنده نكردند و با به وجود آوردن جنگهاى متعدد خواستند بر مناطق ديگرى دست يابند . چيزى نگذشت كه سلجوقيان تار و مار شدند و اتابكان روى كار آمدند و در شرق و غرب ريشه دواندند تا اين كه از اعقاب آنان شخصى به نام محمود نور الدين ، فاطميان را بر انداخت و باز عباسيان به مصر بازگشتند . سپس قيام دولت صلاح الدين ايوبى ، يكى از اميران محمود نور الدين ، به وقوع پيوست .
اواخر قرن ششم در منتهى اليه مشرق ، خوارزم شاه قيام كرد و تدريجا عظمت يافت و نزديك بود به بغداد برسد ، اوائل قرن هفتم تركان مغولى به رهبرى چنگيز خان مانند سيل هجوم كردند و چنگيز قبل از مرگش كشور را ، از سواحل چين تا سواحل درياى روم بين فرزندان خود تقسيم كرد . ديرى نپاييد كه هلاكو ، نوهء چنگيز خان ، رهبر

95