منطقى هم بر مسائل اصولى افزوده شد .
امتياز سوم :
قسمتى از مسائل عقلى و كلامى نيز در مسائل اصولى داخل شد ، مثلا :
تحسين و تقبيح عقلى ، ملازمهء بين حكم عقل و شرع ، وجوب شكر منعم ، اختصاص وجوب شكر منعم به پس از ورود شرع و يا شمول آن نسبت به قبل از ورود شرع ، تكليف به محال ، تكليف به معدوم ، صفت علم حاصل از تواتر ، عصمت انبياء ، اختصاص عصمت آنان به پس از نبوت و يا شمول آن نسبت به قبل از نبوت و مسائل ديگر . [1] اين مسائل در دوره هاى بعد بتدريج از علم اصول خارج شد ولى هيچ گاه اين علم از تأثير شديد علوم عقلى و كلامى و همچنين از تأثير علم منطق بيرون نرفت .
دورهء چهارم : دورهء كمال و استقلال 4 - 2 - 4 دورهء چهارم : دورهء كمال و استقلال مجدد علم اصول است . اين دوره بر خلاف دورهء گذشته به شيعه اختصاص دارد و در حقيقت دومين دورهء تدوين اصول فقه شيعهء اماميه است .
در اين دوره ، علم اصول سادگى اولى خود را از دست داد ، كمال و پختگى پيدا كرد ، از آميختگى با مسائل علم كلام تا حدود بسيارى رهايى يافت .
چنان كه در گذشته اشاره شد اهل سنت به مجرد رحلت پيغمبر صلَّى الله عليه و آله باب اجتهاد را گشودند و تا پايان عمر امام احمد بن حنبل ، چهارمين امام فقه اهل سنت ( 241 ه ) و اندكى پس از آن اين راه را ادامه دادند و در تكميل آن كوشيدند ، پس از استقرار مذاهب چهارگانه ، در حدود آغاز قرن چهارم اين باب را سد كردند و به شيوهء تقليد گراييدند . [2] از اين پس كتب استدلالى غالبا جنبهء شرح و توضيح و يا تطبيق قواعد اصولى با فقه مذهبى خاص داشت ، نتيجهء اجتهاد از حدود مذاهب ائمهء اربعه تجاوز نمىكرد ، از ادله جز اين انتظار نداشتند كه مذهب را اثبات كند ، نه اين كه نتيجهء دليل هر چه هست آن را اخذ كنند . كوتاه سخن آن كه در باب اجتهاد آزادى عمل نداشتند لذا در اين باب پيشرفت قابل ملاحظه اى نصيب آنان نگشت .
بر خلاف شيعه كه تا مقارن همين ازمنه يعنى تا اوائل قرن چهارم ( 329 ه ) كه

[1] . برهان ، امام الحرمين جوينى ؛ مستصفى ، غزالى ؛ عمد ، قاضى عبد الجبار معتزلى ؛ معتمد ، ابو الحسين بصرى و كتب ديگر .
[2] . مقدمهء ابن خلدون ، 488 ، تاريخ التشريع الاسلامى ، شيخ محمد خضرى بك ، 278 .

325