فقهاى دورهء چهارم 4 - 3 اين دوره با ظهور شيخ طوسى [1] و تلاش ايشان در گسترش دامنه فقه به عصر كمال اجتهاد نام گرفت . بزرگترين فقيه اين دوره شيخ طوسى ( ره ) است كه با تأليف و تدريس ، آثار و شاگردان به نامى از خود به يادگار گذاشته است . در اينجا به دليل مقام شامخ شيخ فقهاى معاصر ايشان را در ذيل استادان و شاگردان اين فقيه بزرگ معرفى مىكنيم .
شيخ طوسى ( 460 ه ) ابو جعفر ، محمّد بن الحسن بن على بن الحسن الطوسي از بزرگان فقهاى شيعه در قرن پنجم بوده است . وى بعد از وفات سيد مرتضى زعامت مذهب جعفرى را بر عهده گرفت و با تربيت هزاران شاگرد و تأليف دهها اثر ماندگار علمى خدمتى بزرگ به عالم اسلام ، بويژه مذهب شيعه اماميه ، به انجام رساند كه تا كنون تأثير اين كار عظيم مشهود است .
جمال الدين ، ابو منصور ، حسن بن يوسف ، علامه حلى ، ( 726 ه ) كه خود از نوابغ دهر و عجائب روزگار بود در خلاصة الاقوال در شأن او گويد :
« شيخ الامامية و وجههم - قدس الله روحه - و رئيس الطائفة ، جليل القدر ، عظيم المنزلة ، ثقة ، عين ، صدوق ، عارف بالاخبار و الرجال و الفقه و الاصول و الكلام و الادب ، و جميع الفضائل تنسب اليه ، صنف فى كل فنون الاسلام ، و هو المهذب للعقائد فى الاصول و الفروع ، الجامع لكمالات النفس فى العلم و العمل » . [2] آية الله سيد مهدى بحر العلوم ( 1212 ه ) در الفوائد الرجالية گويد :
« شيخ الطائفة المحقة و رافع اعلام الشريعة الحقة ، امام الفرقة بعد الائمة المعصومين عليهم السّلام و عماد الشيعة الامامية فى كل ما يتعلق بالمذهب و الدين ، محقق الاصول و الفروع و مهذب فنون المعقول و المسموع ، شيخ الطائفة على الاطلاق و رئيسها التى تلوى اليه الاعناق ، صنف فى جميع علوم الاسلام ، و كان القدوة فى كل ذلك و الامام » [3]

[1] . اين جانب در گذشته مقاله اى در بارهء شيخ طوسى و عدة الاصول نوشته بودم كه در مجله دانشكده الهيات و معارف اسلامى به چاپ رسيده است ؛ با توجه به شخصيت فوق العاده شيخ و جامعيت آن مقاله و مورد استفاده بودن آن در اين كتاب مناسب ديدم با اندكى دخل و تصرف ، آن مطالب را در اينجا بياورم و اميدوارم مورد استفاده قرار بگيرد .
[2] . ص 72 .
[3] حياة الشيخ الطوسي ( مقدمه تبيان ، چاپ نجف ) ، ص « ى » .

183