زندگى مىكردند و در تهذيب و تنقيح و تنظيم حديث شيعه نهايت تلاش خود را مبذول مىداشتند . كتب حديثى كه در اين دوره تأليف شده ، اصول منابع فقه شيعهء اماميه را تشكيل مىدهد . بدون شكّ حكومت شيعى مذهب آل بويه در اين عصر در پيدايش و رشد اين دوره تأثير بسزائى داشته است .
امتيازات دورهء دوم 2 - 2 - 3 امتياز اول در اين دوره مهمترين منابع حديثى شيعهء اماميه تأليف شد . كتب حديثى دورهء قبل ، گر چه از لحاظ تعداد و اصالت حائز كمال اهميت است ، ولى با توجه به فائدهء چهارم از فوائد پايان كتاب وسائل الشيعه كه در آن فائده صاحب وسائل منابع مستقيم خود را حدود 82 منبع ، و منابع غير مستقيم خود را حدود 96 منبع ، و منابعى كه مؤلَّفان از آنها نام نبرده‌اند بيش از شش هزار و ششصد مىشمارد ، اهميت كتب روائى عصر اخباريان ( دورهء هفتم ) به خوبى آشكار مىگردد . [1] ليكن در عين حال به هيچ وجه نمىتوان عملى را كه در آن عصر انجام گرفته با عمل اين عصر در بارهء تدوين حديث مقايسه نمود ، چه در دورهء قبل ( دورهء اول ) هر كدام از راويان آن چه كه بلا واسطه يا مع الواسطه از امام عليه السّلام مىشنيدند يا مىديدند ، همانطور كه فرا گرفته بودند ، يعنى و لو به صورت متفرّق و نامنظَّم ، در اصول خود يادداشت مىكردند ، مثلا در جنب روايتى كه در باب صلاة يا زكات ثبت كرده بودند روايتى در باب ديات يا قصاص و اخلاق و تفسير ثبت مىكردند ولى در اين دوره ( دورهء دوم ) محدّث تمام رواياتى را كه ديگران به طور غير منظم نوشته بودند ملاحظه كرده و از آنها آن چه را كه به نظرش صحيح مىرسيد هر كدام را در باب مناسب خود ثبت و ضبط مىكرد . مراجعه به كتابهاى كافى و من لا يحضره الفقيه به خوبى اين حقيقت را آشكار مىسازد . بديهى است اين روش فوق العاده ، به دست آوردن روايات از كتب را آسان و مطمئن مىسازد .
امتياز دوم .
در اين دوره براى اولين بار كتب فقهى فتوايى به صورت بالنّسبه نظرى ولى به طور ابتدايى تأليف شد . اين كتب را مىتوان به چند دسته تقسيم كرد :
دستهء اول .
كتبى كه در پاسخ سؤالاتى كه از نواحى مختلف عالم اسلامى مىشد

[1] . وسائل الشيعه ، چاپ 30 جلدى مؤسسهء آل البيت ، جلد سى ام .

129