بر بلاد اسلامى از عنصر ترك بودند ، بجز بلاد مغرب كه از اين كليّت مستثنى بود .
اين توضيح بجاست كه اين اتراك گر چه در آغاز مسلمان نبودند ليكن بتدريج همه اسلام را پذيرفتند .
اوائل قرن هشتم به همّت يكى از سران بلند همت قبائل ترك به نام عثمان كجك در قسمت تركيهء آسيايى ، همان قسمت از آسياى ميانه كه پيوسته آل سلجوق در آن حكومتهاى كوچكى به وجود مىآوردند ، كشور بزرگى تشكيل داد كه بتدريج گسترش يافت و حتّى قسمت بزرگى از سرزمينهاى اروپايى را نيز فرا گرفت .
اين حكومت در نيمهء قرن نهم شهر بزرگ قسطنطنيّه را گشود و پايتخت خود ساخت و چون بتدريج به كشورهاى بزرگ اسلامى از جمله مصر دست يافتند آخرين خليفهء عباسى را از ميان برداشتند و خود را به عنوان خليفه ملقّب ساختند . بالنتيجه مركز خلافت از مصر به قسطنطنيه انتقال يافت و معظم بلاد اسلامى در زير سيطرهء عثمانيان قرار گرفت ، تا اين كه در اوج عظمت اين حكومت چراغ اسلام پس از حدود هشت قرن در بلاد اندلس به كلى خاموش شد و در اوائل قرن سيزدهم هجرى كشور مصر هم با انتخاب محمد على پاشا به امارت ، عظمت ديرينه خود را باز يافت . همچنين بتدريج ساير سرزمينهاى اسلامى نيز آزاد شد .
2 - 5 - 2 اجتهاد در اين دوره . در اين دوره اجتهاد به نهايت ضعف رسيد و تمام امتيازات مثبت دورهء قبل خود را از دست داد ، گوييا بتدريج اهل سنّت حق اجتهاد و اظهار نظر را از خود سلب كردند و حتّى به درك و فهم كتب گذشتگان - بويژه پيشوايان - وقعى نمىنهادند ، بين مردم و دانشمندان ، بين سرزمينهاى مختلف اسلامى پيوند مستحكمى وجود نداشت ، گر چه در نيمهء اول اين دوره در اين زمينه ها كتب وسيع و سودمندى تأليف شد . امّا صرفا گردآورى آراء و ديدگاههاى پيشوايان فقه بود ، حدّ اكثر ادلَّهء ديدگاهها هم به آن ضميمه مىشد ، از اجتهاد و تحقيق در آنها خبرى نبود ، احيانا به تلخيصات و اختصاراتى هم بر مىخوريم ، ليكن چه بسا اختصاراتى است مخلّ ، از تحقيق و تتبّع اثرى در آنها به چشم نمىخورد ( به كتابهاى كنز الدقائق عبد الله بن احمد نسفى ( 710 ه ) ، مختصر خليل بن اسحاق ( 776 ه ) و منهج الطلَّاب زكريّا بن محمد انصارى ( 926 ه ) رجوع شود ) ، اما در نيمهء دوم متأسفانه آثار اين چنينى هم وجود ندارد .
امتيازات دورهء پنجم 3 - 5 - 2 از آن چه تا كنون ذكر شد به دست آمد كه از امتيازات مثبت نبايد سخنى به ميان آيد ، اما

108