كنند و نتيجهء تحقيقات خود را در كتب و رسالاتى تدوين نمايند . در نتيجه كتب بسيارى دربارهء فتح هر شهرى نوشته شد از قبيل فتوح الشام و فتوح العراق ابو مخنف لوط بن يحيى و ابو عبد الله محمد بن عمر واقدى ( 207 - 130 هجرى ) و كتاب فتوح مصر و مغرب تدوين عبد الحكم ( وفات 257 هجرى ) و فتوح بيت المقدس و فتوح خراسان و كتاب خبر بصره و فتح آن تأليف ابو الحسن على بن محمد معروف به مدائنى ( 215 - 135 هجرى ) 1 پس از آن بتدريج دامنهء تاليف كتب تاريخى رو بتوسعه گذارد و موضوعات بزرگتر شد چنانكه كم كم فتوح ممالك و كشورها در يك كتاب نوشته شد مانند كتاب فتوح البلدان يا فتح الامصار تأليف بلاذرى ( وفات 279 هجرى ) كه از بهترين و موثقترين كتب تاريخ دربارهء فتح شهرها بدست مسلمانان مىباشد .
هر چند تمدن و حضارت اسلام رو بفزونى مينهاد و وسعت ممالك اسلامى بيشتر ميشد و علوم و فنون و ادبيات بسط و توسعه مىيافت احتياج مسلمين بعلم تاريخ و شعب و انواع آن كه عبارت از تذكره و تراجم احوال بزرگان و دانشمندان از هر طبقه باشد زيادتر ميشد زيرا بواسطهء تحقيق در مسائل قرآن و حديث و نحو و صرف و ديگر علوم كه در ميان مسلمين رشد و نمو مىيافت و رو بتوسعه و رواج ميگذارد و همچنين بحث و تحقيق در سندهاى احاديث و جدا كردن احاديث صحيح از ضعيف مجبور شدند كه تحقيق در حال روات سندهاى حديث كنند و مقام و مرتبهء آنان را از حيث ثقه و مورد اعتماد بودن يا ضعيف بودن معين كنند ازين جهت راويان هر فنى را بطبقاتى تقسيم كردند و براى هر طبقه تراجم و تذكرهء احوال نوشتند از قبيل :
طبقات الشعراء طبقات النحويين طبقات الفقهاء طبقات الفرسان طبقات المحدثين طبقات المفسرين طبقات اللغويين طبقات المتكلمين طبقات النسابين طبقات الاطباء طبقات الندماء و غيرها .
از آنچه ذكر شد معلوم گرديد كه در مدت كمى علم تاريخ و شعب آن در ميان مسلمانان توسعه و رواج بسيار گرفت و نگارش تراجم احوال و تذكرهء دانشمندان از هر صنف و طبقه در بين مسلمين از ساير ملل بيشتر معمول و متداول گرديد .

48