ملل و امم گذشته در آن هويدا و عدالت و ستمكارى پادشاهان ، امرا و فرمانروايان گذشته در آن آشكار و روشن است . علل و اسباب هر يك از امور مذكوره نيز بر مرد هوشيار و خردمند از زوايا و خلال حوادث و قضاياى تاريخى كاملا پديدار و راه وصول بخوشبختى و كاميابى و طريق اجتناب از شر و بدى به روى آشكار مىشود .
حوادث و امورى كه پيوسته و مسلسل از آغاز پيدايش جهان تا فرجام آن از كارخانهء عظيم اين چرخ گردنده سرميزند ، متشابه و مانند يك ديگر هستند و در حقيقت امور جارى جهان جز مكررات چيز ديگرى نيست و ازينرو در اصطلاح فارسى براى تعبير ازين حقيقت بهترين تعبير يعنى كلمهء ( چرخ دوار ) استعاره شده است [1] بنا بر ين مرد خردمند و فرزانه ميتواند از مطالعه كتب تاريخ و بدست آوردن علل و اسباب حوادث و قضاياى تاريخى راه و روش زندگى خود را منظم كند و خوشبختى و كاميابى را بدست آورد چه آنكه زندگى خصوصى وى مشابه و مانند زندگانى هزاران تن از مردمانى است كه خود آنان د و يا هزاران سال است كه از ميان رفته و اعمال و رفتار و وضع و روش زندگى و علل سعادت و شقاوت آنان در صفحات تاريخ ضبط شده و براى عبرت آيندگان بيادگار مانده است . همچنين ملل و امم حاضر مىتوانند از مطالعه تاريخ ملل و اقوام گذشته بموجبات ترقى و انحطاط آنان كاملا پى ببرند . چنانكه فى المثل در صفحات تاريخ ملل باستان خواننده گاهى از جهانگشائى و جهاندارى پادشاهان و ترقيات علمى و اقتصادى و آسايش مردمان ايران و روم قديم دچار اعجاب و شگفتى مىشود و زمانى از شكستهاى پى در پى و از دست دادن قطعات كشور و شيوع فقر و جهالت و هرج و مرج در ميان مردمان همان

[1] مسعودى در مقدمه كتاب مروج الذهب در بيان فوايد تاريخ مينويسد : « . . . و از جملهء فوايد تاريخ آنست كه براى انسان از خواندن كتب تاريخ تجارب بسيار و آشنائى بحوادث و نتايج آنها پيدا مىشود زيرا در جهان هيچ امرى واقع نميشود مگر عين آن يا نظير آن در گذشته بوقوع پيوسته است بنا بر ين از مطالعهء قضاياى تاريخى بر خرد آنان افزوده مىشود و شايستهء آن ميگردد كه تجاربش مورد استفادهء ديگران قرار گيرد . . . » نقل بترجمه از كتاب مروج الذهب و معادن الجوهر . چاپ پاريس

2