نشده و هر كسى مدعى شنيدن بانگ جرسى است و كوره راهى را پيشنهاد مىكند و فرضيه اى مىسازد و مدعى است كه راه من صدى پنجاه يا شصت مفيد است و ديگرى هم متد و راه و فرضيهء ديگرى دارد و مدعى است كه راه من به همين نسبت مفيد است ، مثل اينكه سرطان شناخته نشده ولى افرادى مدعى يك كوره راه ها و فرضيه ها هستند ، در اين صورت فرضيه و عقيده و ظنّ هركس براى خودش معتبر است و هيچ كس نمىتواند عقيدهء خود را به ديگرى تحميل كند ، همچنان كه مجتهدين در مسائل ظنّى اجتهادى و مقلَّدين در اختيار و انتخاب مرجع حريت و آزادى دارند ، زيرا بشر راه ظنى مىپيمايد و عقايد ظنى را نمىتوان اثبات و تحميل كرد . در اين گونه موارد هيچ كسى حق ندارد به هيچ وجه متعرض عقيدهء ديگرى بشود و عقيدهء خود را به ديگرى تحميل كند ، زيرا تحميل اين گونه عقيده تحميل ارادهء شخصى است بر شخص ديگر ، بر خلاف آنجا كه حقيقت از روى علم ثابت و مسلم باشد كه در آنجا تحميل اراده و خواست شخص نيست ، تحميل حقيقت ثابت و قطعى است .
سه اصلى كه آزادى عقيده از نظر اروپائيان مبتنى به آنها است :
اروپائيان آزادى عقيده را بر اين سه اصل مبتنى كرده‌اند : اصل احترام انسان ، اصل شخصى بودن دين ، اصل اينكه تحميل نظر و عقيده و فرضيه و خواستهء شخصى بر شخص ديگر ترجيح بلامرجّح است .
سه اصل اسلام در معناى آزادى عقيده :
اما نظر اسلام در آزادى عقيده به سه مطلب ديگر است كه قبلًا اشاره شد ، يكى اصل اينكه فضائل روحى و نفسانى در فضيلت بودن خود نيازمند به اراده و اختيار مىباشند ، يعنى تقوا و عفت و امانت آنگاه فضيلت مىباشند كه انسان آنها را براى خود انتخاب كرده باشد ، ديگر اينكه محبت و عقيده از قلمرو اجبار خارج است . سوم اينكه اسلام به طوركلى طرفدار تفكر آزاد است در اصول دين ، و اصول دين جز با تفكر آزاد پيدا نمىشود .
اسلام و نظريهء جنگ عقايد :
و اما مسألهء اينكه اسلام اختلاف عقيده و جنگ عقايد را لازم مىداند ، نمىتوان دليل مستقل شمرد ، زيرا اختلاف عقيده در مسائل اصولى مطلوب بالذات اسلام نيست ، مطلوب بالعرض است ، يعنى نه از

82