الف . رقابت ميان انسانها .
ب . هماهنگى و وحدت خير فرد و خير اجتماع در حيوانها به خلاف انسانها .
ج . كمال جويى انسان و تشخيص نقص در وضع موجود و طرح نو انداختن .
د . قدرت بر تكلم و وارونه جلوه دادن حقايق .
ه . حيوان در اثر آسايش آرام مىگيرد ، ولى انسان پس از آسايش اولِ اين است كه فيلش ياد هندوستان مىكند و درصدد قرارگرفتن در رأس قدرت مىافتد ( رجوع شود به ( آزادى فرد و قدرت دولت ) تأليف دكتر صناعى ، صفحهء 32 ) .
عليهذا معلوم شد كه انسان چنين آفريده اى است و [ نه ] علم و نه بالارفتن سطح شعور عامه كافى براى تأمين آزادى نيست .
آنچه مىتواند مفيد باشد و عملًا نيز امتحان خود را داده است آن نيرويى است كه هم صداقت دارد ( نه نفاق ) و هم قدرت اجرايى و تسلط بر نفوس بشر و منهدم كردن مركز ستاد سلب آزادى را دارد ، و آن دين است [1] اسلام چنين نيرويى است . اسلام هم صداقت دارد و هم قدرت . تاريخ از چنين صداقت و قدرتى حكايت مىكند . اسلام با اينكه به مصالحى پوستهء بردگى را الغا نكرد ولى هستهء آن را از بين برد ، بردگان در ظلّ حمايت اسلام آقايى مىكردند ( داستان زيدبن حارثه و غيره ) . ولى در امريكا پس از الغاء بردگى هنوز فرزندان آنها در تبعيض ناروا و وضع فلاكت بار زندگى مىكنند .
اسلام طرفدار تنها آزادى نيست ، از نظر اسلام بهشت در آنجا كه

[1] . فرق علم و دين در اين جهت اين است كه علم با واقعيت يافتنش ابزار است ولى دين اگر واقعيت پيدا كند قطعاً روح را تحت نفوذ قرار مىدهد و تنها صورت دين است كه ابزار واقع مىشود .

66