چاره پذير نبود كه خلقت ، افراد آدمى را طورى بيافريند كه لااقل به اندازهء افراد يك نوع از حيوان از خود مصونيت داشته باشند ؟ جواب اين است كه نه ، لازمهء انسانيت انسان و مختار و آزاد بودن اين است كه امكان انحراف و ظلم از او گرفته نشود . آيا علم مىتواند چاره كند ؟ باز هم خير ، زيرا بشر علم را به منزلهء يك ابزار براى مقاصد خود استخدام مىكند و اگر انسان در پى آزار و سلب امنيت و آزادى ديگران باشد علم نه تنها او را منصرف نمىكند و نمىتواند بكند بلكه ابزارى در دست او مىشود . در عصر خودمان مىبينيم علم آنچنان اوج گرفته كه بشر را به كرهء ماه برده است ولى همين بشر اين پيشرفت علمى را وسيلهء تسلط بيشتر بر ساير افراد بشر قرار داده است . از نظر انسانيت و با مقياسهاى انسانى آيا بهتر است كه ملتى به كرهء ماه برود يا بهتر است همان ملت از ويتنام و فلسطين خارج شود ؟ مسلماً از نظر بشريت شقّ دوم صحيح است . ولى آنها به كرهء ماه مىروند كه بهتر بتوانند در ويتنامها و فلسطينها بمانند و كوس « لِمَنِ الْمُلْكى » بزنند . تجارب قرون اخير نشان داد كه از علم در اين راه كارى ساخته نيست .
راه ديگر : آيا بالا رفتن سطح شعور عمومى و ادراك طبقهء آزادى از دست داده و پى بردن آنها به ارزش آزادى عامل تضمين هست يا نيست ؟ جواب اين است كه مسلماً شرط حصول آزادى هست اما شرط لازم نه شرط كافى . در عصر ما قطعاً سطح شعور عمومى در اين جهت بالا رفته است ، افراد درك كرده‌اند كه آزادى عزيز است ، ارزش دارد ، لهذا در راه آن فداكارى مىكنند ، تحصيل قدرت مىكنند ، اتحاديه و تحزّب و تشكل و برنامه و ايدئولوژى به وجود مىآورند . ولى به همان نسبت ، طبقهء آزادى سلب كن سطح فكرش بالا رفته و فاصله همان فاصله بلكه بيشتر است . اين طبقه اسلحه ، قدرت تشكيلاتى ، تبليغاتى ، تشكل و برنامه را به درجاتى نيرومندتر واجد است ، لهذا قويترين احزاب ملى جهان به پاى دستگاههاى به اصطلاح اطلاعاتى جهان از

64