اتباع آنها نبوده است جنبهء انسانى نداشته و ضرورت و جبر تاريخ آن را به وجود آورده است .
آزاديهاى اجبارى جهان امروز :
مثلًا استقلال آمريكا . وقتى كه انسان تاريخ را [ مطالعه مىكند ] ( رجوع شود به ( نگاهى به تاريخ جهان ) و ( تاريخ آلبرماله ) ) مىبيند كه بر خلاف آنچه در ابتدا تصور مىشود ضرورت و منافع اقتصادى امريكاى شمالى بر خلاف امريكاى جنوبى چنين ايجاب مىكرده است ، بردگى براى آنها صرف نداشته است ، و چون ريشهء انسانى نداشته است هنوز هم فرزندان آنها از حقوق انسانى و برابرى بىبهره‌اند ولى اسلام با آنكه قانوناً مالكيت برده را الغاء نكرد ولى رفتارها را انسانى كرد .
همچنين است حقوق مستقل اقتصادى به زنان دادن در اروپا ، همچنانكه در ( لذات فلسفه ) مىنويسد ريشه اش پيدايش ماشين و نياز به كارگر بود .
صاحبان سرمايه براى اينكه زنان و اطفال را به كار كردن در كارخانه ها تشويق كرده باشند و درحقيقت به خاطر منافع خودشان به زنان آزادى اقتصادى و حقوق مستقل اقتصادى دادند ، و چون تنها يك جهت را كه منافع خودشان باشد درنظر مىگرفتند خانه ها و خانواده ها را خراب كردند .
7 . در نهضت آزادى بخش اسلام دو نكته قابل توجه است : يكى صداقت ( در مقابل نفاق ) ، ديگر قدرت و تسلط بر منهدم كردن مركز ضدّ آزادى در بشر و بلكه مركز ايجاد ارزشهاى بالاتر از آزادى يعنى عواطف انسانى .

62