شد .
آزادى از بتها ، از طوق بندگى ابوسفيانها و ابوجهلها ، از طوق بندگى پول و ثروت ، از طوق بندگى هوا و هوس و نفس امّاره به وسيلهء اين جملهء با ارزش حاصل شد .
از اين كه بگذريم بايد ببينيم عوامل اسارت و آزادى در كجاست ؟ عوامل اسارت و آزادى را ، هم در وجود سلب كنندگان آزادى و هم در وجود مسلوب الحقوقها و هم در نظامات اجتماعى بايد جستجو كرد .
اما در وجود اقويا دو عامل است كه اگر دست به دست يكديگر بدهند سلب آزادى پيدا مىشود ، يكى سودجويى و ديگر تمركز قدرت ، به عبارت ديگر خودپرستى و زور . در اسلام با هر دو عامل مبارزه شده است ، هم با عامل خودپرستى و هم با تمركز عامل زور كه « من مَلِكَ اسْتَأثَرَ » ( هرچند خوب است تمركز قدرت عامل اجتماعى محسوب شود ) .
اما در وجود طبقهء از دست داده نيز دو عامل است كه هر كدام به تنهايى براى فراهم شدن زمينهء سلب آزاديها كافى است : يكى بىحسى و تنبلى و لاقيدى و بىتفاوتى ، ضعف و زبونى ، و ديگر بىخبرى و ناآگاهى و بى رشدى و باز چنان كه مىدانيم در اسلام بىتفاوتى نسبت به حقوق خود مردود و مطرود است [1] . پيغمبر فرمود : * ( لن تقدّس امّة حتّى يؤخذ للضّعيف حقّه من القوى غير متعتع ) * . على عليه السلام فرمود : * ( لا يمنع الضّيم الذّليل ولا يدرك الحقّ الَّا بالجدّ ) * . اسلام نه تنها طرفدار زبونى و ضعف نيست ، طرفدار جسورى است ، « لن تقدّس امّة . . . » . اسلام طرفدار قوّت و نيروست . به قول ويل دورانت هيچ دينى مانند اسلام پيروان خود را به قوّت دعوت نكرده است ( بر خلاف مسيحيت كه كار قيصر را به قيصر و كار خدا را به خدا وا مىگذارد ) . اسلام صريحاً برده و ذليل غيربودن را خلاف رضاى حق مىداند .
على عليه السلام به امام حسن فرمود : * ( ولا تكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرّاً .

[1] . * ( لا يُحِبُّ الله الْجَهْرَ بِالسّوءِ من الْقَوْلِ . . . ) * قبلًا گفتيم كه شناساندن انسان به خودش و مؤمن كردن انسان به خودش عامل اساسى است كه او را از بىتفاوتى خارج مىكند ، شأن خود را لايق پستى و زبونى نمىداند .

58