دين قدرت اجتماعى است و بهترين نمونه اش همان بود كه اسلام به وجود آورد و دو قدرت بزرگ امپراطورى را به زانو درآورد . امروز هم دين يك قدرت بزرگ است در مقابل كمونيسم و استعمار و غيره . در صدر اسلام داستانهايى نظير داستان بلال و خباب و عثمان بن مظعون مىرساند كه ايمان چه اندازه استقامت مىدهد ( مثل داستان بلال و خباب و ياسر و سميه ) و چقدر شهامت و جرأت مىدهد ( مثل داستان عثمان بن مظعون ) .
وسعت نظرى كه ايمان مىدهد و علم ناتوان است :
يكى ديگر اين است كه ايمان روشنايى و بصيرت و بينايى است ، بينش انسان را عوض مىكند يعنى توسعه مىدهد ، جهان را با ابعاد زيادترى نشان مىدهد ، جهان ديگرى مىشناساند ، قوانين ديگرى ارائه مىدهد ( رجوع شود به ورقهء « ايمان شأن يك اقليت پخته است » ) [1] . ايمان ، پيشرو و هادى علم و فلسفه است .
آيا دين جهل و تعصب و محدوديت است و علت ركود و دشمن علم است ؟ :
نقطهء مقابل اين عقيده اين است كه دين جهل و تعصب و محدوديت است ، دايرهء ديد و بينش را محدود مىكند ، دشمن علم و دانش است ، با علم ضديت دارد و مانع توسعهء علم است زيرا علم را موجب ارتداد و بى دينى مىداند .
3 . راجع به آثار ايمان كه بحث مىكنيم بايد مطلب را تقسيم بندى كنيم ، به اين نحو : .
تأثير دين در آسايش و بهجت و لذت شخصى و اينكه آدم ديندار نوعى خوشيها و سرگرميها و لذتها دارد كه غيرديندار از آنها محروم است ( نمرهء ح ، ط ، ى ، يا و يو ) يعنى لذت عبادت ، روشندلى ، ايمان به موفقيت حاميان حق ، خوشبينى به نظام عالم و انطباق با محيط جهان .
دوم تأثير دين در اخلاق لازم براى يك فرد و به عبارت ديگر در كنترلى كه لازم است هر فردى بر خود داشته باشد ( شمارهء ه ) يعنى پشتوانهء اخلاق .
سوم در پيشگيريها و رفع و كاهش آلام و ناراحتيها از قبيل

[1] . ايضاً ورقهء « دين و مذهب ، و جهان بينى » ، سخن ويليام جيمز .

475