است ، برهان و استدلال راهى است به سوى حقيقت ، و يا عقل مانند حس خطاكار است و به قول برگسون ابزارى است براى زندگى نظير حواس ، نه وسيله اى است براى كشف حقيقت ؟ .
اينكه اسلام به تعقل دعوت كرده و مخصوصاً كلام امام موسى بن جعفر كه عقل را حجت داخل و پيامبر داخل ، و پيامبر را عقل خارج معرفى كرده است دليل بر اصالت عقل از نظر واقع نمايى و رئاليسم است .
ايضاً جمله مولى در ( نهج البلاغه ) : « ولا يغشّ العقل من استنصحه » دليل ديگر مطلب است .
مكتبهاى ضدعقل : عرفا كه پاى استدلاليان را چوبين مىدانند ، حسيون اروپا از قبيل هيوم و هوبز و لاك و كندياك و همه ماترياليستها ، مكتب اهل حديث و اخباريون خود ما . مجموعاً سه جبهه بر ضد عقل پيدا شده : جبهه اشراق و قلب ، جبهه حس و ماده ، جبهه حديث و نقل .
2 . مطلب ديگر اين است كه آيا جوهر و ذات انسان عقل او است و مقام عقل مقام ذات انسان است يا نه ؟ اين مطلب با مطلب گذشته وابسته است . از نظر فلاسفه جوهر انسان همان عقل او است و ساير قوا و غرايز و احساسات به منزله وسايل و ابزارها هستند . از اين نظر سعادت واقعى انسان عبارت است از كمال عقلانى او و عاليترين لذات او همان لذات عقلى است .
بوعلى در نمط هشتم ( اشارات ) سعى دارد كه اولًا لذت و الم و خير و شر را تفسير كند و بعد ثابت كند كه لذت حقيقى و يا قويترين لذات ، لذات عقلى است ، و الم حقيقى و شر حقيقى آلام عقلى است . ( رجوع شود به ( اسفار ) جلد 4 ، بحث سعادت و شقاوت عقلى ) .
3 . نُكرى و شيطنت يعنى عقل مقسور و اسير واهمه و خشم و شهوت .

299