< شعر > تو نه اين باش نه آن در ذات خويش اى برون از وهمها وز بيش بيش < / شعر > 6 . رابطه اى هست ميان علم و اراده . آنگاه كه علم ، صرف انبار معلومات و اطلاعات باشد ماهيت انسان را عوض نمىكند . علمى كه ماهيت انسان را عوض مىكند ياد گرفتن فرمولها و خبرها و قضايا نيست ، تغيير طرز تفكرها و داوريها و معيارها و ارزشهاست .
7 . انسان ماهيتش همان چيزى است كه مىخواهد . خانه اش و به تعبير قرآن بيتش محدودهء خواسته هايش مىباشد نه محدودهء اطلاعات و معلوماتش . انسان مادامى كه در يك محدودهء [1] معين از خواسته ها باشد هر اندازه دايرهء علم و اطلاعش وسعت يابد همان خانهء او كه در آن بوده وسيعتر مىشود . چراغى به دست دارد و در حدود همان خانه كه بوده است و براى آن خانه فعاليت مىكند ، برج و باروى او را محكمتر مىكند ، پاسبانها و پاسدارهاى بيشترى بر آن مىگمارد ، ولى اگر از آن محدوده خارج شد به اينكه خواسته هايش تغيير كرد و به جاى ديگر منتقل شد ، خانه و بيتش عوض شده است [2] امروز همه مىنالند كه علم اطراف انسان را عوض كرده خودش را عوض نكرده است . مىگويند ما از لحاظ ماشين توانگر و از نظر غايات و مقاصد فقير هستيم ويل دورانت در مقدمهء ( لذات فلسفه ) . مىگويند علم ترقى كرده و اخلاق و انسانيت ترقى نكرده بلكه تنزل كرده است . همه ، دليل بر مدعاى من است كه خروج از بيت حيوانيت و رسيدن به شهر آدميت تنها با علم ميسر نيست .
اينجاست كه لزوم ايمان و نقش اساسى دين روشن مىشود . بشر بدون دين نمىتواند سير معنوى كند و تغيير منزل دهد از حيوانيت و سبعيت و به قول سعدى درنده خويى به آدميت و انسانيت و مهر و

[1] . عرفاى ما بر وفق تغيير خواسته ها و حالات ، منازل سير و سلوك را تنظيم كرده‌اند نه بر طبق مراحل علم و معلومات .
[2] . اساساً بيت در اين آيهء قرآن يعنى محدودهء روحى . انسان داراى دو نوع محدودهء روحى است : محدودهء علمى و اطلاعاتى ، و محدودهء خواسته ها و تمايلات .

29