نمىتواند اظهارنظر كند . اشتباه است اگر خيال كنيم امثال ماسينيون و نيكلسون و عبدالرحمن بدوى مىتوانند حلاج و مولوى و عطار و غيره را بشناسند .
عرفا براى ترقى و تكامل انسان منازل و مراحل منظم و مرتب و مشخصى ذكر كرده‌اند . مثلًا خواجه عبدا لله انصارى صد منزل در ( منازل السائرين ) ذكر مىكند ، ده منزل اول را « بدايات » و هر يك ده منزل ديگر را به نامى مىنامد . نوعى روانشناسى خاص است ، نظير روانشناسى هنرى ولى البته در سطحى عاليتر . ما فعلًا به آنچه عرفا گفته‌اند كارى نداريم .
5 . فلاسفه اى نظير نيچه نيز درباره انسان برتر و مشخصات آن نظرهايى داده‌اند كه بيشتر نقطه اتكاءشان قدرت بوده و علم و قوّت اراده ، كمال انسان را در قدرتمندى ( كه زورمندى فردى يكى از شؤون او است ) به وسيله نفرات ، تشكيلات ، صنعت مىدانند و بشر امروز كه صنعتش پيش رفته پس كمال يافته است و از نظر علم نيز هرچه عالمتر شود كاملتر است و در مقياسى كه فرنسيس بيكن و پيشروان علم جديد به دست دادند ، علم هم وسيله اى است براى كسب قدرت ، و هر علمى كه بر قدرت بشر نيفزايد علم واقعى نيست ، و اين است راهى كه امروز ما هم متجددانه آن را تبليغ مىكنيم و مىگوييم اروپا به ترقيات رسيد يعنى تكامل يافت يعنى قدرت يافت . پس علم نيز مانند نفرات و مانند ابزار ، مانند شاخ حيوانات و پنجه و چنگال درندگان وسيله قدرت و غلبه و پيروزى در ميدان تنازع بقاست ، پس به اين جهت علم وسيله كمال انسان است . اراده قوى نيز چون نوعى قوّت و قدرت است كه در مقابل حوادث و حتى در مقابل مظاهر عاطفى ، مظلوميتها و حق به جانبها متأثر و متأسف نمىشود ، باز برمىگردد به قدرت و به كمال ( بنا بر اين تعريف ) . لهذا امثال نيچه حق را مساوى با قدرت مىدانند زيرا حق جز در مسير كمال حق نيست و كمال مساوى با قدرت است

288