اليه » .
لهذا كسانى بودند كه هجرت كرده و به مدينه آمده بودند و مهاجر شناخته نمىشدند و كسانى بودند كه نتوانستند به مدينه بيايند ولى نيت آنها اين بود و مهاجر شناخته شدند .
2 . هيچ گاه در حوزه هاى علوم دينى نسبت به جوانى كه در نيمه راه تحصيل علوم از دنيا مىرود اين فكر پيدا نمىشود كه بيچاره نفله شد ، هدر رفت ، بلكه اين احساس به وجود مىآيد - و ما شاهد بوديم - كه نوعى توفيق شامل حالش شد ، در حال انجام وظيفهء مقدس از دنيا رفت . در عين اينكه از جنبهء اجتماع اظهار تأسف مىشد كه از وجود او محروم ماند ، از جنبهء خودش در عين اينكه مرگ بود و از بين رفتن ، نوعى احساس جبران نيز در كار بود . چرا ؟ آيا به جهت اينكه راه راه علم بود ؟ نه . آيا از آن جهت كه علوم علوم دينى بود ؟ باز هم نه . بلكه فقط به اين تصور كه اين انسان كه از خانهء خود خارج شد هدف و منظور شخصى و مادى نداشت ، نمىخواست با اين وسيله جيبى پر كند ، به مقام و شهرتى برسد . اولًا مىخواست مراتب يقين و ايمان را طى كند .
يعنى خود هدايت بشود ، ثانياً مىخواست واقعاً به ديگران خدمت كند ، ديگران را هدايت نمايد . سفر الى الله به اين نيست كه انسان از شهرى به شهر ديگر برود و از مكانى به مكان ديگر مثلًا به كرهء ماه سفر كند .
< شعر > سلوك راه عشق از خود رهايى است نه طى منزل و قطع مسافات [1] < / شعر >

[1] . اينجا اين بحث پيش مىآيد كه معلوم مىشود غير از سير و حركت انتقالى و مكانى نوعى سير و حركت معنوى هم هست كه به تعبير قرآن مهاجرت الى الله شمرده مىشود . اين سفر معنوى با چه پايى و با چه كيفيتى است ؟ به عبارت ديگر اين « بيت » كدام بيت است و مقصد چيست ؟ مقصد الله ( خدا ) است ولى خود نيست . ممكن است بگوييم خانهء جهل است انسان در سير علمى خود از خانهء ظلمت جهل خارج مىشود . اما به كجا مىرود ، معلوم و مشخص نيست . ممكن است اين خانه خانهء خودخواهى و خودپرستى باشد از خودپرستى است كه اگر انسان خارج شد به خداپرستى مىرسد . مسلَّماً مقصد همان است كه نام آن را آدميت گذاشته‌اند . اكنون بايد ببينيم علم است كه ما را به آدميت مىرساند يا چيز ديگر .

25