مىكند كه « إنَّ الله لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّروا ما بِأنْفُسِهِمْ » ، ولى ما با واردكردن انديشه هايى از قبيل مجدّدين مائه و از قيبل بخت و شانس ( ر . ك . ورقه هاى « احياء تفكر اسلامى » صفحهء 11 شمارهء 12 ) و غيره انسانها را از زير بار مسؤوليت خارج مىكنيم .
13 . از خصوصيات طرز تفكر اسلامى سادگى و بىتكلفى آن ، هم از جنبهء فكرى و هم از جنبهء عملى است ، شريعت سمحه و سهله است .
البته دو مطلب نبايد اشتباه شود : يكى عمق ، ديگر جامعيت . ما عمق را كه مربوط به فكر است با پيچيدگى و ابهام اشتباه كرده‌ايم كه متكلمين و تا اندازه اى فلاسفه در اين جهت سهم بسزايى دارند و جامعيت را با تضييقات زياد ، كه مثلًا ضاد غيرالمغضوب از پاشنهء پا گفته شود و صدها هزار مسأله در نماز و روزه و حج و طواف و طهارت و نجاست و آداب خوردن و پوشيدن به وجود آورديم .
همان طورى كه جامع بودن و رسابودن يك زبان غير از لغت زياد داشتن است . ( رجوع شود به ورقه هاى « احياء تفكر اسلامى » صفحهء 4 و 5 ) .
14 . يكى ديگر از ابعاد تفكر اسلامى وسعت نظر و سعهء مشرب و به اصطلاح تسامح به معنى سماحت است . اسلام عامل اختلاف ذوقها و سليقه ها را به حساب مىآورد و اينكه اختلافها و تفاوتها ( در عين لزوم اتفاق بر صراط مستقيم ) امرى حتمى و اجتناب ناپذير است و جزء نواميس خلقت است .
تنگ نظرى و تسريع در تكفير و تفسيق را خوارج به ميان مسلمين آوردند ، همچنانكه در ورقه هاى « احياء تفكر اسلامى » آن را بيان كرده‌ايم .
15 . يكى ديگر رسميت دادن به عقل و مبارزه با جمود است كه ظاهريون و حنابله و اخباريون ما مظهر جمودهاى اسلامى هستند و ضد عقل .
16 . يكى ديگر به حساب آوردن عامل زمان و مكان است كه ما

149