كمونيسم هر كدام دربارهء انديشهء ماقبل خود كرد .
اسلام يك سيستم رهبرى است كه داراى يك زيربناى فكرى است .
گفتيم اين سيستم [ رهبرى ] با زيربناى فكرى مشخصاتى دارد : .
الف . شورانگيزى و اميدبخشى و شجاعت بخشى .
ب . واقع بينى . مثال به تكيه گاه عمل كه از دو ناحيه در خطر واقع شد : يكى از ناحيهء اصالت انتساب ايمانى ، و ديگر از ناحيهء اعتقاد به جبر .
ج . سادگى و روشنى و همه كس فهمى كه البته غير از كم عمقى است .
د . وسعت فكر و عدم ضيق دايرهء آن دربارهء همزيستى با غيرمسلمان ، و ديگر به حساب آوردن عامل اختلاف سليقه كه هم لابدّ منه است و هم سودمند ، و ديگر عامل زمان و تغيير كه در كتاب ( اسلام و مقتضيات زمان ) بحث كرده‌ايم ، و ديگر به حساب آوردن عامل عقل و اعتراف به حريت و حق آن .
اسلام دربارهء عقل از طرفى طرفدار استقلال است و مخالف تقليد ، و از طرفى دشمن تعصبات نژادى است كه ضدعقل است ، و مخالف مليت پرستى است .
2 . مطلب از اينجا شروع شد كه اسلام در عين اينكه يك دين است يك سيستم اجتماعى و همه جانبه است ، و اين سيستم رهبرى داراى يك زيرساز فكرى است . در يك سازمان ، زيرساز حتماً بايد از هر آسيبى مصون بماند و اگرنه خطر سقوط همهء بنا هست . اين زيرساز فكرى روبناهايى عملى و اجتماعى دارد .
3 . رجوع شود به ورقه هاى قديمى « احياء فكر دينى » مخصوصاً دربارهء موضوع تجديدها و مجدّدها در هر صد سال و حديث معروف كه ابوهريره روايت كرده است : « انّ الله يبعث فى هذه الامة على رأس كلّ مائة

145