خود فرد نيست ، با قانون است كه از مصدر الهى يا بشرى صادر شده باشد و به عقيدهء ما مصدر بشرى صلاحيت ندارد و باقى مىماند مصدر الهى .
در عين حال خود اراده به عنوان يك پديده در جهت تأمين خواسته هاى طبيعت حتماً بايد آزاديهايى داشته باشد و موانعى در كارش نباشد تا بتواند رشد كند و كمال يابد .
پس مقصود ما اين نيست كه طبيعت بايد آزاد باشد و نه اراده .
مقصود اين است كه طبيعت به طور مطلق بايد آزاد باشد تا رشد كند و كمال يابد و اراده بايد آزادى هدايت شده در جهت طبيعت داشته باشد . ارادهء ضعيف و غيرروشن و يا محدود و تحت قيموميت ، نه خود كمال مىيابد و نه مىتواند طبيعت را به كمال برساند .
اينجا بحثى كه در ورقه هاى « آزادى » گفتيم كه مصلحت فرد و مصلحت اجتماع مىتواند اراده را محدود كند روشن مىشود .
ممكن است كسى بگويد آن چه مصلحتى است كه با يدِ اختناق و جلوگيرى و محدوديت تأمين مىشود ؟ جواب اين است : هيچ مصلحتى با اختناق مطلق تأمين نمىشود . مصلحت با اختناق مطلق كه مرگ و انجماد و عدم بروز و تجلى است منافات دارد ، ولى سخن از تحديد خواست براى آزادى طبيعت است .
عقيدهء ما هم اين است كه آزادى را فقط آزادى محدود مىكند اما به اين معنى كه : :
درحقيقت ، ما آن مطلب را كه مىگويند آزادى را آزادى فقط محدود مىكند قبول داريم ، اما به معنى اينكه آزادى اراده را آزادى طبيعت فرد و طبيعت اجتماع محدود مىكند ، نه به آن معنى كه آزادى اراده را آزادى ارادهء ديگران محدود مىكند .
ايضاً در اينجا بحث ديگرى مطرح مىشود كه در ورقه هاى « آزادى » بحث كرديم و آن اينكه گفتيم در مواردى و به خاطر مصالحى حتماً بايد اراده و انتخاب آزاد باشد .
درحقيقت در اين موارد ، مصلحت طبيعت در جهت خلاف آزادى اراده نيست ، بلكه مصلحت طبيعت صرفاً با آزادى اراده تأمين مىشود و بدون آزادى اراده تأمين نمىشود .

129