يك وقت هست خود محيط محيط آزادى است براى عرضه داشتن هرگونه ايدئولوژى . آنطور كه مىگويند الآن انگلستان اينطور است . در هايد پارك هر كسى هر عقيده اى را مىتواند اظهار كند و تبليغ كند . اعمال زور در اين محيطها منحصر است به ايجاد خفقان . يك وقت بر خود آن محيط يك قدرت اهريمنى حكمفرماست كه مانع آزادى و عرض عقيده است .
اينجاست كه جهاد تهاجمى براى كوبيدن قدرت اهريمنى و بسط آزادى و ايجاد محيط آزاد تجويز مىشود . شايد منظور آيهء كريمهء « وَقاتِلوهُمْ حَتىَّ لا تَكونَ فِتْنَةٌ وَيَكونَ الدّينُ كُلُّه لله » همين باشد كه موجبات فتنه وقوه هاى اهريمنى را از بين ببريد و محيط را آزادكنيد .
مسلمين در صدر اول نشان دادند كه قدرت اهريمنى را از بين مىبردند ولى مردم را به اختيار اسلام مجبور نمىكردند ، مردم آزاد بودند كه دين خود را داشته باشند و تحت آن شرايط كه آزاديها و محدوديتها داشت از قبيل عدم لزوم جهاد ، زكات و خمس ، جواز خريد و فروش شراب و خوك و انجام ازدواج بر طبق سنن خود [ زندگى كنند ] ، و يا اسلام اختيار كنند و جزيه ندهند و مانند مسلمانان اوليه بدون تفاوت بوده باشند . هيچ قوم فاتحى مانند مسلمين جوانمردانه و عادلانه با اقوام مغلوب رفتار نكرد .
و . اسلام براى اهل كتاب آزادى عقيده قائل است به معنى اينكه خود آن عقايد را جرم نمىداند ، اما شرك را و ماديگرى را جرم و قابل تعقيب و حتى اعدام مىداند . از اين جهت فرق است ميان لامذهبى صرف يا عقيدهء ماديگرى و ميان عقيدهء خاص مذهبى مثل يهوديت و مسيحيت و حتى مجوسيت . رجوع شود به تفسير ( الميزان ) ، جلد 2 ، صفحهء 65 - 70 آزادى - استبداد دينى رجوع شود به كتاب ( تنبيه الامة ) مرحوم نائينى

88