تنها آزارى نباشد و كسى را با كسى كارى نباشد نيست اسلام محبت ، صميميت ، برادرى ، گذشت ، همدلى و همروحى آورد ، عواطف انسانى آورد خلاصه ( معنى آزادى و احتياج به آن ) .
1 . معنى آزادى - و اينكه يكى از احتياجات موجود زنده كه استعداد رشد و كمال دارد ( بر خلاف جمادات ) آزادى است - و فرق آن با فرهنگ و آموزش و پرورش و با امنيت .
( دو ركن مثبت و منفى آزاديخواهى ) .
2 . اينكه آزادى دو ركن دارد : عصيان و تمرد ، تسليم و انقياد . اين البته از جنبهء حالت روحى انسان است از نظر آزادى ، يعنى از جنبهء آزاديخواهى و اينكه نيازمند به پرخاشگرى يك متمرد و ياغى و تسليم يك عاشق و يك سرباز باانضباط است ، و به عبارت ديگر از نظر نبات و حيوان آزادى يعنى عدم مانع فعاليت ، و اما از نظر انسان كه خود پاسبان و مسؤول خويش است ، آزادى يعنى پرخاشگرى از يك طرف و تسليم و انقياد و انضباط از طرف ديگر ، و « لااله الَّا الله » شعار انسان بماهو مسؤول است .
( آزادى تنها يك شعار و حماسه نيست ) .
3 . آزادى تنهايك شعار و حماسه نيست ، يك سلسله اصول و مبانى اعتقادى و اجتماعى دارد كه بدون آن اصول و مبانى و بدون توجه به عوامل واقعى آن يك شعار توخالى است .
( آزادى بر دو قسم است ) .
4 . آزادى بر دو قسم است : معنوى و اجتماعى . به عبارت ديگر انسان نيازمند به دو فضاى باز است : درونى و بيرونى . آزادى معنوى عبارت است از آزادى فكر از خرافات و اوهام و از تعصب و تحجر و آزادى اراده از وابستگيهاى پست و حيوانى . فكر آزاد ، منطقى فكر مىكند و ارادهء آزاد تعالى دارد . فعلًا دربارهء عوامل اسارت معنوى بحثى نمىكنيم .
اما آزادى اجتماعى يعنى رهايى افراد از قيد و بندها و محدوديتها

67