از جمله آزادى انتخاب است در محدودهء : .
الف . ذوقيات كه خوبى آنها اساساً نسبى است .
ب . خوب و بدهاى اخلاقى : راستى ، درستى ، امانت و غيره كه با جبر ، آن معانى حقيقت خود را از دست مىدهند .
ج . براى تكميل شخص و رشد شخصيت فكرى و خارج ساختن از تحت قيموميت افراد ديگر ( نه قانون ، خصوصاً قانون الهى ) مثل انتخاب رفيق ، انتخاب وكيل ، انتخاب درس و غيره و به عبارت ديگر رشد شخصيت اجتماعى بدون آزادى در محدودهء خاص ميسر نيست . اين آزادى منافات ندارد با نوعى محدوديت قانونى از قبيل اينكه مثلًا مجنون و سفيه و شرابخوار را رفيق انتخاب نكند ، و يا قانون بگويد وكيل بايد داراى فلان شرايط باشد .
د . در مورد عدم مرجح و تساوى نسبت ارادهء خود شخص و ارادهء ديگران از نظر كشف مصالح واقعى .
اما مسألهء آزادى عقيده و فكر : .
در ورقه هاى « آزادى عقيده » گفته‌ايم كه آنچه بايد آزاد باشد آزادى تفكر است نه آزادى عقيده به هر موجبى كه پيدا شود ، زيرا فكر به معنى عقل انسان هرچه آزاد باشد بهتر است ، بر خلاف عقيده كه غالباً از موجبات تقليد ، محيط ، وراثت و غيره پيدا مىشود و بر ضد آزادى طبيعت تكوينى عقل است .
اينجا اضافه مىكنيم كه شايد بتوان ميان عقل نظرى و عقل عملى در اين جهت فرق گذاشت . عقل نظرى صددرصد بايد آزاد باشد ولى عقل عملى كه براساس تشخيص مصالح است ممكن است گفته شود كه بايد تابع تشخيصهاى ما فوق دينى و قانونى باشد . مطلب بايد مطالعه شود آزادى يا خير و مصلحت ر . ك : كتاب ( جهانى از خودبيگانه ) صفحهء 66 . . .

130