آنچه كه ( به طور جدّى ( 1 ) ) مىگويد ، در حدّ خود درك كرده و به آن باور دارد و صرفاً بازگوكننده سخنان ديگران نيست . به عبارت ديگر : شمس تبريزى مزه تصوّف را چشيده و از روى احساس و دريافتِ صوفيانه سخن مىگويد ( 2 ) ( كه البته در آن زمان يعنى عصر رونق خانقاه و تصوّف ، چنين افرادى كم نبودند ) .
هرچند مطالب وى نوعاً در كتاب‌ها و گفته‌هاى صوفيان پيشين و معاصر وجود دارد ، ولى درعين حال برخى مطالب او قابل توجه و نشانه استقلال فكرى نسبى وى در اين مسائل است . ( 3 ) از جمله ، سخن مقالات در باب جبر و اختيار است ، با اينكه مزاج تصوّف با جبرگرايى سازگارتر است ، و عدّه‌اى از آنها ، با صراحت ، انسان را مجبور و محكوم عوامل جبرى مىدانند و بعضى از صوفيه حتّى جبر اشعرى را نيز نفى كرده و غليظ‌تر از آن را معتقد شده‌اند ، لكن شمس تبريزى موضع معتدلانه‌اى ارائه مىدهد . وى در جمله‌اى ( كه تقليدشكنى در آن آشكار است ) مىگويد : « اين بزرگان همه به جبر فرو رفتند . . . اما طريق ، غير آنست . لطيفه‌اى هست بيرون جبر ، خداوند ترا قَدَرى ( مختار ) مىخواند ، تو خود را چرا جبرى مىخوانى ! او ، ترا قادر مىگويد . . . زيرا مقتضاى امر و نهى و وعيد و ارسال رسل . . . اين همه ، به مقتضاى قدر ( اختيار ) است . آيتى چند هست در جبر ، امّا اندك است . ( 4 ) به طور كلى شمس توجه زيادى به موضوع « انسان مدارى » دارد كه البته برخاسته از تعاليم صوفيّه در زمينه قطب و عالم صغير و قوس صعود و نزول است ( به گونه‌اى كه

1 - اينكه كلمه « به طور جدّى » را آورديم ، براى اين است كه شمس ( همانطور كه خواهد آمد ) ، سخنان ضد و نقيض دارد و ظاهراً به اقتضاى وقت و روحيّه طرف ، مطالب متعارضى گفته است . روشن است كه نمىتواند به همه آنها اعتقاد و باور داشته باشد . 2 - اين مردان وقت كه در اين تقليد بروند . . . و كار و رأى اين است . اين همه احاديث و رموز بزرگان و تفسير قول اين و قول آن همه تقليد است ، سر به هيچ جاى بيرون نكند . ( مقالات ص 217 ) . 3 - ارزيابى مذكور در اينجا و همين طور در بخشهاى بعد ( روانشناسى شمس ) مبتنى بر مقالات شمس و معتبربودن آن است . 4 - خط سوّم ص 141 . به خاطرم هست كه شمس در جاى ديگر ، جبر عرفانى را مىپذيرد . مولوى نيز در جايى مسلك اختيار و در جاى ديگر جبر خالص را مىپذيرد .

79