و امّا ادّعاى نبوغ و بىنظيرى شمس ، نيز مانند ادّعاى قبلى ، بىاساس و اغراق آميز و بر خلاف واقعيّتهاى تاريخى است .
بدون شك شمس تبريزى به هنگام ملاقات با مولوى ( چنان كه گذشت ) ، از نظر سير و سلوك صوفيانه و رموز تصوّف نسبت به وى ، پخته‌تر و استادتر بوده است . شمس داراى ويژگيهايى بوده كه از ديدگاه تصوّف قابل توجّه است . همچنين فىالجمله آشنايى با برخى علوم متداول در آن زمان داشته است . ليكن همه اينها ( و بيشتر از آن ) ، دليل بر نبوغ و يگانه و نادره عصر بودن ( حتى در قلمرو تصوّف ) نمىتواند باشد . ويژگيهاى نامبرده در بسيارى از مشايخ و سران صوفيان ، كه در آن عصر به وفور وجود داشتند ، يافت مىشود . برخى نيز در سطحى بالاتر ، از اين ويژگيها برخوردار بودند ، تا آنجا كه تعدادى از آنها به عنوان نوابغ تصوّف قلمداد شده‌اند . افرادى چون : محى الدين عربى ، نجم الدين كبرى ، سعد الدين حمّوى ، مجد الدين بغدادى ، ابوالحسن شاذلى ، ابراهيم دسوقى و . . . ( 1 )

1 - اگر قرار است از نابغه‌هاى عرفان و تصوّف در قرن هفتم بحث شود بايد نام شخصيتهاى مذكور را مطرح كرد : محى الدين عربى ، پدر عرفان نظرى و يكى از مهمترين چهره‌هاى تصوّف كه نيازى به توضيح زياد ندارد . نجم الدين كبرى ، بنيان گذار سلسله كبرويه و تربيت كننده دهها شيخ و پير و صوفى كه بعضى از آنها به نوبه خود از چهره‌هاى شاخص صوفيه شدند ( نظير : سيف الدين باخرزى ، مجد الدين بغدادى و . . . ) . ذهبى با اينكه موضع ضد تصوّف دارد ، درباره نجم الدين مىگويد : الشيخ الامام العلاّمه القدوة المحدّث الشهيد ، شيخ خراسان نجم الكبراء . . . الصوفى . . . ( سير اعلام النبلاء ج 22 ص 109 ) . تعبيرهايى كه هيچ يك از معاصرين شمس ( غير از مولوى و مريدان او ) در مورد شمس به كار نبرده‌اند . مجد الدين بغدادى شاگرد ممتاز نجم الدين كبرى و پير و مرشدِ عطار نيشابورى . سعد الدين حمّوى شاگرد ممتازِ ديگر نجم الدين و شيخِ پرنفوذ خراسان . جامى درباره او مىگويد : در علوم ظاهرى و باطنى يگانه عصر بود . ابوالحسن شاذلى ، بنيان گذار طريقه مشهور شاذليه كه در شمال آفريقا ( مصر و تونس و مغرب و . . . ) گسترش يافت . وى با اينكه نابينا بود جايگاه بلندى نزد صوفيان دارد و شاگردان پرآوازه‌اى چون ابوالعباس مُرسى و . . . تربيت كرد . ابراهيم دسوقى ( هاشمى ) نيز يكى از مشايخ مهمّ تصوّف است . وى كه سرسلسله طريقه دسوقيه ( يا هاشميه ) است در حد خود فردى فوق العاده به شمار مىرود .

64