و گفتار و كردار او با شمس و حسام الدين و صلاح الدين است كه درباره هر كدام داد سخن داده و درباره صلاح الدين گفته :
نيست در آخر زمان فريادرس * جز صلاح الدين صلاح الدين و بس و براى اطلاع بيشتر و قضاوت نفياً و اثباتاً به سفينة البحار مرحوم محدّث قمىدر كلمه عشق مراجعه كنيد .
امّا معنى كلمه « عشق » چنانچه در قاموس بيان كرده است : « عجب المحبّ بمحبوبه » اعجاب دوستدار است به محبوب خويش . و يا « افراط الحبّ » زياده روى در دوست داشتن و آنچه در اشعار مثنوى و عناوين آن آمده عشق به خداوند است .
امّا صرف نظر از اين مطالب بايد به عملكرد آنها دقيقاً توجه كنيم ، كه با مراجعه به احوال ايشان حتّى رب النوع آنان يعنى حلاّج از زبان خود آنها خواهيم يافت كه از اين ادّعاى عشق چه مقاصدى داشتند و چه كرده‌اند . ( 1 ) مطلب ديگر كلام در اطلاق اين لفظ و مشتقات آن بر ذات بارى تعالى است ، مثلاً كسى خدا را عاشق و معشوق بخواند چنان كه در برخى كلمات صوفيه نظير آن گذشت ، زيرا اين اوّلاً جرئت بر ساحت مقدّس كبريايى است ، و ثانياً اسماء اللّه توقيفيّه است .
سيوطى در اصول دين خود گويد : « العالم حادث و صانعه اللّه الواحد » يعنى عالم حادث است و صانع آن خداى يكتا است ، بعد به نحو اعتراض مىگويد كه اسماءاللّه توقيفيّه است ، بعد جواب مىدهد كه مصدر صانع در قرآن آمده است صنع اللّه الذى اتقن كلّ شىء . ( 2 ) و بعد مىگويد : اگرچه مصدر مشتق هم وارد شده باشد براى صحّت اطلاق

1 - شما دقيقاً به مدارك اوليه احوال منصور مثل تاريخ بغداد ج 8 و فهرست ابن نديم و آثارالباقية بيرونى و عقايد شيخ صدوق ، و رساله حلاجيّه شيخ مفيد و غيبت شيخ طوسى و خلاصه علاّمه ( رحمه الله ) مراجعه فرماييد . 2 - سوره نمل ، آيه 88 .

447