بعد از آن بر جاى خطبه آن ودود * تا بقرب عصر لب خاموش بود زهره نى كس را كه گويد هين بخوان * يا برون آيد ز مسجد آن زمان هيبتى بنشسته بُد بر خاص و عام * پرشده نور خدا آن صحن و بام ( 1 ) آقاى بديع الزمان فروزانفر كه خيلى دل داده به مثنوى است و درباره مثنوى زحمت فراوان كشيده ، مىنويسد : اين قصّه را جاحظ به صورت ذيل آورده است : « و صعد عثمان المنبر فارتجّ عليه » ( 2 ) يعنى « چون عثمان براى ايراد خطبه بالاى منبر رفت دچار اضطراب شد و نتوانست سخن بگويد . » فروزانفر در ادامه مىنويسد : در روايت ديگر آمده است : چون عثمان بر پلّه بالاى منبر نشست مردم به او نگاهِ تند كردند ( 3 ) ، خلاصه آنكه عثمان در پلّه سوم يعنى جايى كه پيامبر مىنشست ، نشست ، ولى هيبت حاضران مانع سخن گفتن او شد ، او به اين صورت عذرخواهى كرد كه : شيخين براى ايراد خطبه سخن آماده مىكردند ، من خواستم بدون آمادگى خطبه بخوانم امّا نتوانستم ، بعد گفت : « سترون ما تحبّون » يعنى « بعد از اين آنطور كه شما دوست داريد و مطابق ميل شما سخن خواهم گفت » و بعد اضافه كرد : « أنتم إلى إمام فعّال أحوج من إمام قوّال » يعنى « شما به رهبر پركار بيش از رهبر سخنور نياز داريد . » شايد بر اساس همين قضيّه باشد كه ابوحنيفة فتوى داده كه در خطبه نماز جمعه مختصر ذكر خدا كافى است . ( 4 )

1 - دفتر چهارم : 487 . در مجالس سبعه كه مجموعه منبرهاى مولوى است در آغاز منبر ( خطبه ) معمولاً نام چهار خليفه ( به اصطلاح عام ) را به ترتيب و با القاب و عناوين گوناگون چون : تقىّ ، زكىّ ، نقىّ ، وفىّ ، معدن الصدق و الوفاء ، فاروق الحق و المراء و . . . ذكر مىكند . 2 - مأخذ قصص و تمثيلات مثنوى : 131 ، ارتجّ البحر : اضطرب . الكلام : التبس . المنجد . 3 - در طبقات الكبرى ابن سعد نيز قريب به همين مضامين آمده است . 4 - مرحوم شيخ محمّد جواد مغنية كه داراى تأليفات زيادى است در كتاب « الفقه على المذاهب الخمسة » چنين نوشته است : « قال الحنفيّة : تتحقّق الخطبة بأقلّ مايمكن من الذكر ، فلو قال : الحمدللّه أو استغفراللّه أجزأه » يعنى : پيروان ابوحنيفه گفته‌اند : خطبه نماز جمعه به كمترين حدّ ممكن از ذكر متحقّق مىشود ، بنابراين اگر خطيب بگويد « الحمدللّه » يا « استغفراللّه » كافى است .

158