طى كردن و . . . همه و همه در صورتى كه واقعى باشد ( كه برخى از آنها قابل انكار نيست ) و نتيجه توهم و خيال بافى نباشد ، از نشانه‌هاى مشترك مرتاضان عالم از آمريكاى جنوبى تا جنوب آفريقا و از سيبرى تا هند و تبّت و چين است . و به هيچ روى نشانه حقانيّت عقيده و درستى مسلك فرد يا گروهى نيست .
همچنان كه مقصود ما ، انكار فناء و محو به معناى صحيح آن ( فناء شهودى يا وحدت شهودى ، در مقابل فناء حقيقى و وحدت حقيقى ) نيست .
در اينجا ما وارد تفصيلات مراحل و منازل سلوك نمىشويم . بلكه بيشتر مرحله نهايى آن كه فناء مىباشد موردنظر است . زيرا همه اميد و آرزو و هدف نهايى و مشترك صوفى و يوگى و . . . فناء و استغراق حقيقى ( ازبين رفتن تعيّن و تشخّص انسانى ) است ، كه به آن محو و محق و طمس و صحو ( كه هركدام ناظر به مرحله‌اى است ) نيز مىگويند .
مرصادالعباد مىگويد : بدان كه سالك چون در مجاهده و رياضت نفس و تصفيه دل شروع كند بر ملك و ملكوت او را سلوك و عبور پديد آيد ، و در آن حال ، مناسبِ او از غيب واقعاتى ( شهودهايى ) پديد آيد . سپس با اشاره به انواع و مراتب كشف و شهود به مراحل نهايى آن مىپردازد و مىگويد :
. . . و چون حُجُب ( حجاب‌ها ) برخيزد به كلّى مقام شهود بىواسطه ميسّر گردد و اگر در خود نگرد ، همه حق ( خدا ) بيند ، و انا الحق « من خدا هستم » از او برآيد . اگر در موجودات نگرد همه حق را بيند ، و حق را در موجودات نگرد . . . و اگر در بحرِ بىپايان شهود مستغرق شود و وجود مشاهدى متلاشى گردد وجود شاهد ماند و بس ، چنان بود كه جنيد قدس . . . روحه مىگفت : ما فى الوجود سوى الله « جز خدا چيزى موجود نيست » . ( 1 ) * * *

1 - همان كتاب ص 166 .

143