مورد وحدت هستى و اتحاد همه با ذات برهمن است ; توجه كنيد :
« آتمان به مثابه فضاى داخل كوزه است همانطور كه فضاى محبوس در اشياء به صوَر كوزه‌هاى مختلف محصور شده ، و مانند خود كوزه محدود گشته است و اگر كوزه بشكند فضاى داخل آن به فضاى لايتناهى بازمى گردد ، به همان گونه نيز جان ( پس از آزادى از محدوديتهاى جسم و ذهن و غيره ) به روح مىپيوندد . ( 1 ) بازگشت به روح در مكتب گوداپادا چيزى جز اتصال و وحدت با خدا نيست زيرا به جز خدا موجود ديگرى قائل نيست .
شعر مولوى نيز تاحدودى مشابه مضمون فوق است :
جوى ديدى كوزه اندر جوى ريز * آب را از جوى كى باشد گريز آب كوزه چون در آب جو شود * محو گردد در وى و جو او شود وصف او فانى شد و ذاتش بقا * زين سپس نى كم شود نى بد لقا همانطور كه قبلاً گذشت عدّه‌اى از صوفيه همه موجودات را نفى كردند و گفتند غير از خدا چيزى نيست . و اگر غير از خدا چيزى به نام عالم و مخلوقات مىبينيم تنها در اثر توهم و تخيل و چون ديدن شخص « احول و دوبين » است كه يك چيز را دو چيز مىبيند . اين نظريّه مشابه عقيده گوداپادا بود كه گذشت .
عده زيادى از صوفيه همه اشياء را به گونه‌اى خدا مىدانند و با تعبيرهايى چون موج و دريا ، مطلق و مقيد ، خورشيد و شعاع و . . . بيان مىنمايند و مقصود آنها اين است كه موج عين درياست . تنها تفاوت آن در اين است كه محدود و مقيد شده است و همين محدوديت در شكل و صورت ، مانع مىشود كه ما آن را دريا بدانيم . به عقيده آنها شكل و صورت اشياء چون انسان و شجر و آب و . . . مانع از اين است كه ما خدا را در وجود آنها ببينيم . و گرنه آنها نيز در حقيقت خدا هستند ( نه آيه خدا و نه فعل و معلول خدا ) . زيرا به گفته صوفيه تقيّد و تعيّن و شكل گرفتن امرى اعتبارى و وهمى است . ولذا

1 - اديان و مكتب‌هاى فلسفى هند ، ص 775 .

136