سلوك با صوفيان بعدى مانند : شبلى و نصرآبادى و ابو سعيد ابو الخير و . . . بسيار تفاوت دارند . از باب نمونه ، صوفيه حسن بصرى را كه در تاريخ به عنوان زاهد و عابد شناخته شده ، از صوفيان اوليّه مىشمارند ، و نزد آنها از اعتبار خاصّى برخوردار است . ( 1 ) به طورى كه بسيارى از صوفيان سند تصوّف و خرقه خود را به وى مىرسانند .
ولى با مراجعه به تاريخ زندگانى حسن بصرى كه گفتار و رفتار وى را بازگو مىكند ، و به وسيله خود صوفيّه نيز نوشته شده است ، نشانه‌اى از تصوّف ( به معناى وحدت ( شخصى ) وجود ، حلول ، اتحاد ، فناء ، جذبه و حتى مفاهيمى چون عشق ) نمىيابيم . حسن بصرى فردى سخنور بوده و سخنان زيادى از وى نقل كرده‌اند ، ( 2 ) سخنانِ وى عمدتاً بر محور زهد و گريز از دنيا ، خوف و خشيت ، عبادت و تقوى و . . . دور مىزند ( بنابر آن چه به وى نسبت داده‌اند ) . روش وى نيز ، چنان كه گفته مىشود ، براساس زهدِ مفرط بوده است . ابونعيم اصفهانىِ صوفى ، وى را فقيه زاهد و عابد و دنياگريز و هم پيمان حزن و خوف معرفى مىكند . ( 3 ) نقل مىكنند هنگامى كه حسن بصرى ، مالك دينار را ديد كه لباس پشمينه ( شعار صوفيان ) پوشيده ، به وى اعتراض كرد و گفت : پيش از تو بر تنِ گوسفندى بوده است . ( 4 ) آن چه كه صوفيان اوليه را به عنوان صوفى مشخص مىكرد ، زهد مفرط و كناره گيرى از دنيا و دورى از مردم بود . گذشته از صوفيان اوّليه صوفيهاى متأخر نيز با هم تعارض و اختلاف فكر و رويّه داشتند . اختلاف فكرى بين صوفى مشهور و جنجالى ، يعنى « حلاّج » و مخالفانِ صوفى او ( سده سوم و چهارم ) كه جامى در نفحات به آن اشاره كرده است ، ( 5 ) تعارض مسلكى بين

1 - طبقات شعرانى ، و حلية الاولياء و ديگر كتابهاى صوفيه نام و شرح حال وى را آورده‌اند . 2 - حلية الاولياء سخنان نسبتاً مفصلى از وى در سى صفحه نقل مىكند . 3 - همان مأخذ ، ج 2 ، ص 132 . 4 - ميراث صوفيه ، ص 41 . 5 - نفحات الانس ، ص 150 .

109