كسى كه هستى را چون خانقاهى مىبيند كه خداوند رئيس و مرشد آن است و . . . به وضوح و بدون پرده پوشى ، جهان بينىِ صوفيانه و بنيادين خويش را نشان مىدهد .
افلاكى ( از مريدان و تاريخ نگارانِ نزديك به عصر مولوى ) مىنويسد : « خواجه نفيس الدين حكايت كرد : روزى در مدرسه سماع عظيم بود ، ناگاه حضرت مولانا تيز ، تيز ( تند ، تند ) به سوى من آمد و گريبان مرا محكم بگرفت و من از آن هيبت بىخود گشتم . بعد از آن فرمود : اگر از تو سؤال كنند كه مولانا آستينِ فرجى ( نوعى لباس ساده كه مولوى بعد از ملاقات با شمس مىپوشيد ) را چرا تشمير ( بالا ) مىكند ، چه خواهى گفتن ؟ گفتم هر چه خداوندگار ( مريدان مولوى به وى خداوندگار مىگفتند ) فرمايد .
فرمود : كل كائنات بر مثال خانقاهى است بس عالى و عظيم ، و در آن خانقاه شيخِ حقيقى حضرت الله است ، و تمامت انبياء و اولياء و خواصّ امّت بسان صوفيان مسافرند . و چون صوفىِ غريب در اين خانقاه نزول كند و خادم را نداند ، بايد كه نظر كند تا آستين جامه را كه ( چه كسى ) تشمير ( بالا ) كرده است ، استدلال كند كه خادمِ خانقاه اوست ، و ساير اركان و آدابِ اربابِ تصوّف را از او اكتساب كند . . . اكنون در اين خانقاهِ عالم ، از تحويل آدم . . . خادم الله مائيم و خادم الله حبيب الله . . . » . ( 1 ) آرى زندگى مولانا با معتقداتش ، و معتقدات وى با سخنانش يك كل منسجم و يك هماهنگى كامل پديد مىآورد ، ( 2 ) كه چكيده و خلاصه آن تصوّف است .
به عبارت ديگر تصوّف و تسنّن دو ركن اصلى و بنيادين در عقيده و فكر مولوى هستند .
هر تلاشى در جهت مولوى شناسى ، بدون توجه به دو اصل مذكور ، خود را از راه بيرون بردن ، و ديگرى را به جاى مولوى نشاندن است . در اين ميان تصوّفِ وى جنبه اصل و باطن ، و تسنّن وى جنبه فرع و ظاهر دارد . به عبارت ديگر : مولوى تا آنجا سنّى و

1 - مناقب العارفين ص 224 . 2 - اين جمله از كتاب مولانا جلال الدين است .

103