و باز گويد :
ورنه آدم كى بگفتى با خدا * ربّنا إنّا ظلمنا نفسنا ( 1 ) و اين با كلام سابق او در اوّل عنوان كمال تناقض را دارد . هر لحظه به شكلى بت عيّار برآيد . آرى مثنوى هر شب نوايى و هر روز فكرى داشته ، و به حسام الدين إلقاء مىكرده است .
مسأله قضاء و قدر از نظر روايات در كتاب وافى از كافى روايتى نقل و شرح فرموده ، و گفته است : صدوق در توحيد مسنداً روايت كرده است ، كه خلاصه آن چنين است :
پس از بازگشت على ( عليه السلام ) از صفيّن مردى از آن حضرت پرسيد : آيا اين نبرد به قضاء و قدر الهى بود ؟ حضرت فرمودند : بلى ، پس آن شخص گفت : بنابراين رنج اين نبرد و سفر را به حساب خداوند بگذارم - شايد منظور اين باشد كه پس ثواب زحمات ما چه مىشود - حضرت دريافت كه او گمان كرده است كه مراد قضاء حتمى الوقوع و قدر لازم الاجراء است ، و حاصل اينكه كار ، كار خداست نه بندگان ; لذا فرمود : اگر چنين بود ثواب و عقاب و سزا و جزاء باطل مىشد ، اعتقاد به قضاء حتم ( جبر ) عقيده بت پرستان و دشمنان خدا و قدريّه ( 2 ) اين امت است . . . ( 3 ) .
و بعد حضرت در ذيل همين حديث مىفرمايد : لم يعص مغلوباً و لم يطع مكرهاً ، يعنى نه از راه عصيان مغلوب مىشود و نه اطاعت بندگان او را ، از روى

1 - مثنوى : دفتر ششم 404 . 2 - در اين مورد يقيناً مراد از قدريّه جبريه است ، و گفتار مشركين را از آياتى كه گذشت اقتباس فرموده است . 3 - توحيد صدوق : 380 / حديث 28 ، نهج البلاغه صبحى الصالح : 481 ، كلام 78 ، شرح نهج البلاغه إبن أبى الحديد ج 18 ص 176 ، شرح نهج البلاغه ابن ميثم ، ج 5 ، ص 277 .

352