بازتابها وانتقالات روانى محاسبه نشده وحوادث غير قابل پيش بينى بوده است ، اين مطلب را در اوايل مبحث متذكر شده‌ايم . نكتهء دوم اين كه اگر معناى تكامل اين است كه يك موجود آگاهانه از حالت پستتر وبسيطتر به حالت عالىتر ومركبتر صعود نمايد ، ما اين وضع را در انسان نمىبينيم ، زيرا اگر هر يك از افراد انسان امروزى را با افراد پيش از بروز تمدنهاى چشمگير مقايسه كنيم ، با مزاياى اساسى كه آن دو فرد را از يكديگر جدا بسازد ، رو برو نخواهيم گشت . زيرا - با قطع نظر از عوامل اجبارى محيط واجتماعات امروزى ، مىخواهم يك فرد امروزى مزيتى از نظر منطقى بودن وانسانى بودن بر مىخواهم انسان هزار ودو هزار سال پيش ندارد ، اساس انديشه وواقع جوئى آن دو تفاوتى با يكديگر ننموده است . كودك امروز با ديدن تيتر كلمات بزرگ در روزنامه كه « انسان در ماه فرود آمد » نه تنها ترجيحى به ارشميدس واينشتين پيدا نمىكند ، بلكه باز ترجيح با آن متفكران است كه از بانيان بزرگ سفر انسان به ماه مىباشند . اگر يك آدم عامى وارد كارگاه معظمى شود وهمهء عظمتهاى آن كارگاه را در يك ساعت به بيند كه هزاران مهندس ودانشور در به وجود آوردن آن بذل مساعى كرده‌اند ، قابل مقايسه با آن مهندسها نيست كه هر يك با انديشه ها وفعاليتهاى با عظمت خود جزء كوچكى را از آن كارگاه به وجود آورده‌اند . واگر مقصود از تكامل ، قرار گرفتن هزاران وسائل بهداشتى ومخابرات وتحركها وگشوده شدن رموزى چند از رو بناى طبيعت وبهره بردارى اجتماعات از آنها است ، اين پديده با در نظر داشتن اشكالات گذشته ، هر فرد قرن بيستمى را وادار مىكند كه همه آن مظاهر ومزاياى ترقى را به خود قرن نسبت بدهد ، سپس مربوط به خويشتن ببيند . يك فرد عامى محض گمان مىكند كه با زندگى در قرن بيستم سر آمد تمام افراد انسانى است ، در صورتى كه امكانات وقدرتهاى روانى او كارى جز ادارهء زندگى بىنهايت محدود خود را نمىتواند صورت بدهد ، ولى اين بىنوايان آن قدر جملهء « تو انسان قرن بيستم هستى كه در ماه نشسته‌اى » را مىشنوند ، باور مىكنند كه براستى مغزشان از مغز ارسطوى چند هزار سال پيش وجلال الدين مولوى كه هفتصد سال پيش

14