نمودهاى آن داناست ؟ مگر مىتواند در حيطهء خدايى او كوچكترين رويدادى بدون اراده او ايجاد شود ؟ تقريباً مىتوان گفت جلال الدين در اين حال جبرى است .
اما آن گاه كه از جهان بالا فرود مىآيد ، انسانها را مىبيند ، شخصيت را ملاحظه مىكند ، مسئوليتها را احساس مىكند ، ارسال پيامبران و انزال كتب را مشاهده مىكند پشيمانى از كردارها و خجلت و شرم و حيا را مىبيند مىگويد : انسان اختيار دارد .
و گاهى هم در ميان دو قلمرو جهان طبيعى و ما وراى طبيعى مىايستد ، گاهى به پايين و گاهى به بالا مىنگرد در نتيجه نمىتواند به مقتضاى هر يك از آن دو قلمرو مطلب قاطعانه‌اى را بيان كند مىگويد :
« اين نه جبر اين معنى جبارى است » .
و چنان كه پس از اين بيان خواهيم كرد اين مطلب تا حدودى از حدت جبر مىكاهد ، ولى اختيار كامل را هم اثبات نمىكند .
بايستى در نظر گرفت كه اين مسئله ( جبر و اختيار ) مشكلترين مسئلهء روانى و فلسفى و الهى مىباشد كه در معلومات بشرى سراغ داريم در اين باره كتابها نوشته شده مطالب فراوان در دسترس انسانها قرار گرفته است . ما در اين مسئله كتابى به نام « جبر و اختيار » تأليف كرده مكتبهاى مربوط را مورد بررسى قرار داده‌ايم ، آن چه كه در اين كتاب مورد بحث ما قرار مىگيرد ، تعريف اختيار و ملاحظه جبر و اختيار به طور مختصر است .
چند مطلب را متذكر مىشويم :
1 - اولًا به هيچ وجه كسى نمىتواند ادعا كند كه تمام كارهاى انسانى با اختيار صادر مىشود ، بلكه چنان كه در كتاب « جبر و اختيار » متذكر شده‌ايم ، حتى نمىتوان ادعا كرد كه كارى را كه شروع مىكنيم از آغاز آن تا پايانش به يك سنخ بوده دگرگونى و اختلاط در كار از نظر تنوع اراده و اضطرار و اكراه و اجبار و انفعال روى نمىدهد .

279