نوع اختلاف مصنوعى ايجاد خواهد گشت كه اگر در سيستم اجتماعى زنبور عسلها صورت مىگرفت نه كندويى وجود داشت و نه عسلى .
اما اين اختلاف كه بسيار تلفات جبران ناپذير در بر دارد ، ايجاد مكتب و اختلاف ايدئولوژيكى نمىكند ، زيرا مىدانيم كه پس از انعقاد زندگانى اجتماعى هيچ فردى نمىتواند خواستهء مطلق داشته باشد ، و كسى كه چنين خوابى را ببيند ، بدون ترديد تعبيرى نخواهد داشت .
آن چه كه مىتواند منشا مكتب سازى بوده باشد ، اندازهء آزادى و سود جويى يك فرد در زندگانى اجتماعى مىباشد .
نوع دوم - اختلافاتى است كه افراد بشرى پس از متشكل شدن به صورت اجتماعات گوناگون به طور مصنوعى در خود ايجاد مىكنند .
اين اختلافات آنها را رو در روى يكديگر قرار مىدهد ، چنان كه غرايز افراد يكديگر را رو در روى هم قرار داده است . مثلًا :
« من مىخواهم فردى » مبدل مىشود به « ما نژاد چنين مىخواهيم » .
« من مىخواهم فردى » مبدل مىشود به « ما اهل فلان كشور يا فلان قاره چنين مىخواهيم » .
« من مىخواهم فردى » مبدل به « ما معتقدين به فلان مكتب چنين مىخواهيم » .
اين اختلافات اگر چه ممكن است ناشى از انواع اختلافات طبيعى بوده باشد ، ولى آن گاه كه دسته بندىهاى اجتماعى شروع مىشود ، و جوامع قيافهء مبارزه با يكديگر را مىگيرند ، خصوصيت هر ملتى براى خود آن ملت به طورى تلقين مىشود كه گويى يك مزيت طبيعى صد درصد ضرورى است كه هيچ گونه توانايى تعديل آن را ندارد . رهبران و زمامداران در اين اختلافات مىتوانند مهمترين بهره بردارىهاى ظالمانه را به دست بگيرند و چنان كه ممكن است بهترين هدايت را به عهده گرفته ، به جاى مبارزه هاى نابود كننده ، ملل خود را مانند چند فرد متشكل به تكاپوى متحد وادار نمايند .
دريغا ، قرون و اعصار بسيار طولانى مىگذرد كه دين و اخلاق و حقوق جهانى فقط

238