براى ما يك روز بيش از يك ساعت جلوه مىكند ، و يك ماه بيش از يك روز و قرن پيش از يك ماه و يك سال ، اگر به اين قناعت مىكرديم ، يعنى بيش و كم نمودن زمان را در قلمرو معلومات خود مطرح ساخته با ساير مفاهيم در هم نمىآميختيم ، بسيار به جا بود ، ولى مطلب چنين نيست ، مثلًا ما عمر صد ساله را نه تنها بيش از عمر سى ساله مىدانيم بلكه آن را ارزيابى نابه جا نموده ، مىگوييم : عمر صد ساله از عمر سى ساله بهتر است ، ولى هنگامى كه به حوادث گسترده در اين جويبار زمان دقت مىكنيم ، مىبينيم اين مسئله به طور جدى وجود دارد كه در صد ساله چه مىكنيم ؟ قيافهء مسئلهء كميت عوض مىشود .
و اى كاش افراد بشرى مىتوانستند مقولهء كميت را به طور صحيح ارزيابى نمايند ، تا بدانند كه از نظر كيفيت و هدف و نتيجه ممكن است يك لحظه براى يك موجود از نظر ارزش قابل قياس بگذشت قرنها نبوده باشد . هيچ جاى ترديد نيست كه يك لحظه زندگى در آرمان قابل مقايسه با صد سال زندگى در ناملايم نخواهد بود ، به همين جهت است كه در زندگانى ما محاسبه روى كيفيت يك محاسبه اساسى مىباشد .
مثلًا هنگامى كه مىگوييم نالهء يك مظلوم ضعيف موجب لرزش عرش خداست اين جمله براى ما بسيار نامفهوم جلوه مىكند ، ولى نمىدانيم كه ستمديدهء ضعيف در اين دنيا ناله نمىكند ، بلكه به جهت انقطاع روحى از جهان ماده بالاتر رفته در لا مكان اين ناله را سر داده است ، و همچنين هنگامى كه يك انسان به جهت عظمت روحى توانسته است حالت گرايش صحيحى به خدا پيدا كند او در همه حال و در همه شرايط با بىنهايت سر و كار دارد . پس در جهان روح قرنها مطرح نيست ، بلكه دمى مطرح است كه زمان و فضاى بىكران را زير پا مىگذارد .
تفسير ابيات هنگامى كه بدون در نظر گرفتن گلايه از دردها ، و بدون اين كه در مقابل نعمتى مانند تجارت كنندگان به نيايش بپردازد ، نغمه‌اى از اعماق روح در آورد ، انعكاسى در هفت گردون ايجاد خواهد كرد ، او در هر

695