در كلام خود متكلم تجلى مىكند ، و يا همچو فردى كه برابر چندين آينه قرار دارد ، و عكس او در تعداد بىشمارى از آينه هاى مختلف منعكس مىشود .
صورتهايى كه از فرد در آبگينه ها نقش مىبندد ، صورت اصلى فرد را به نوعى از بزرگى و كوچكى و صفا و كدورت ظاهر مىسازد ، پس آن چه از گوينده در سخن و از فرد در آينه هويدا است ، جلوه يا مظهر اوست نه خود او ، اين نه حلول در آينه است ( روح خدا در بنده حلول نمىكند ) و نه اتحاد با آينه ، ( خداوند و بنده يكى نيستند ، و عالم خاك را با عالم پاك چكار ) بديهى است كه اگر شخص ثالثى به اين مظاهر و مرائى نظر كند ، هم صورت فرد را كه نشسته در آينه ها منعكس مىشود مىبيند ، و هم جسم و شكل و چگونگى درخشش و تعداد آينه ها را . [1] اين نظريه اگر چه از بعضى از اشكالات خود را رها كرده است ، ولى باز اين مسئله بدون حل و فصل در اين نظريه باقى مىماند كه چون اين موجودات به منزلهء آينه نشان ده صفات و مظاهر خداوندى است ، نه ذات او . بنا بر اين موجودات مىتوانند فقط جنبهء نشان دهى داشته باشند ، به عبارت ديگر اين نظريه فقط مىتواند اثبات كند كه انسان بيدار مىتواند خدا را در موجودات مشاهده نمايد ، اما رابطهء خداوند با اين موجودات چيست ؟ آيا رابطهء علت و معلول است ، يا خالق و مخلوق ؟ اين نظريه پاسخ سؤال فوق را نمىدهد .
اين بود اقسام معروف وحدت وجود و موجود ، كه به استثناى نظريهء اخير همهء آنها يا به طور مستقيم و يا به طور غير مستقيم به وحدت موجود منجر مىگردد .
رابطهء خدا با ساير موجودات مسئلهء رابطه خدا با ساير موجودات ( رابطهء حادث با قديم ) ( رابطهء واجب و ممكن ) ، از ديرگاه توجه اغلب متفكرين جوامع انسانى را به خود جلب كرده است . و از آن جهت كه حواس و مغز انسانى داراى قيود و شرايط مشخص بوده و وسايل فعاليت و مقولات علمى و فلسفى خود را از جهان طبيعت كسب مىكند ، نمىتواند در اين مسئله

[1] مجلهء روان پزشكى شماره پنجم سال چهارم دى ماه 1347 . .

302