هر نفسى كه فرو مىرود ممد حيات است و چون برمىآيد مفرح ذات . پس در هر نفسى دو نعمت موجود است و بر هر نعمتى شكرى واجب . ترجمه مفاد كلام حضرت إمام سجاد عليه السلام است كه سعدى با بيانى شيوا و رسا ترجمه كرده است .
و اين غير محتضر است .
و كذلك قتل الغفلة بضرب عنقه من ورائه و هو لا يشعر ، فيقبض على ما كان عليه من إيمان أو كفر و لذلك قال عليه السلام « و يحشر على ما كان عليه كما انّه يقبض على ما مات عليه » . و المحتضر ما يكون إلَّا صاحب شهود ، فهو صاحب إيمان بما ثمّ ، فلا يقبض إلَّا على ما كان عليه ، لأن كان حرف وجودي لا ينجر معه الزمان إلَّا بقرائن الأحوال :
فيفرق بين الكافر المحتضر في الموت و بين الكافر المقتول غفلة أو الميت فجأة كما قلنا في حدّ الفجأة .
و همچنين حد قتل غفلت اين است كه گردن شخص از وراى او زده شود و بدان شاعر نباشد . پس بر آن حالى از ايمان و كفر كه هستند ( يعنى آنان كه به مرگ فجأة و قتل غفلت مرده‌اند ) مقبوض مىگردند . لذا رسول الله ( ص ) فرمود : « و يحشر على ما كان عليه كما أنّه يقبض على ما مات عليه » . و محتضر نمىباشد مگر صاحب شهود يعنى صاحب شهود ملائكه و احوال آخرت و تمثلات اعمال پيش از موتش پس او صاحب ايمان است . پس قبض نمىشود مگر بر آن چه كه در حال موت بوده است زيرا كان حرف وجودى است . [1] غرض اين است كه كان در حديث كه فرمود : « على ما كان عليه » براى افادهء وجود خبرش و ثبوت آن براى اسمش مىباشد . يعنى كان كه از افعال ناقصه است و رفع اسم و نصب خبر مىدهد چنانكه گوييم : « كان زيد عالما » به همين اندازه دلالت دارد كه خبر را به اسم خود ارتباط دهد و از كلمات ربط است و زمان در آن ملحوظ نيست . نظر شيخ اين است كه كان در حديث دلالت بر زمان سابق ندارد كه كسى كه به مرگ فجأة و قتل غفلت مرده است حكم پيشينش بر او صادق باشد ، بلكه مراد اين است كه بر آن امرى كه هست محشور مىگردد . لذا گفته است : زمان با كان منجرّ و همراه نيست مگر به قراين احوال پس بين كافر محتضر در موت و بين كافر مقتول به غفلت يا ميت به مرگ ناگهانى

[1] در كان كه حرف وجودى است در فص لقمانى صفحهء 38 سطر نوزدهم سخن گفته شد . شرح فصوص قيصرى - ط 1 .

588