حركت ارض ، ( يعنى بدن انسانى كه لازمهء حيات اين ارض است ) ، قول خداوند سبحان است كه فرمود : * ( اهْتَزَّتْ ) * * ( وَتَرَى الأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ من كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ) * ( حج : 5 ) .
و حملها ، قوله * ( وَرَبَتْ ) * و ولادتها قوله * ( وَأَنْبَتَتْ من كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ) * و قوله تعالى ربت « حمل زمين را كه بدن انسانى است مىرساند . [1] و قول خداوند سبحان * ( وَأَنْبَتَتْ من كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ) * ولادت زمين است .
زيرا انبات روياندن است كه توليد و ولادت است . خلاصه اينكه « اهْتَزَّتْ » اشاره است به حركت ارض ، * ( وَرَبَتْ ) * اشارهء به حمل آن * ( وَأَنْبَتَتْ ) * اشاره به ولادت آن و شگفت اينكه حركت و حمل و ولادت ارض با تكون نطفه و أطوار وجودى بعد آن در يك آيه انسجام يافته است .
أي أنّها ما ولدت إلَّا من يشبهها أي طبيعيا مثلها و زمين نزاييده است مگر آن چه را كه شبيه اوست . يعنى مانند او طبيعى است .
بين والد و مولود به حكم سنخيت بين علت و معلول و سبب مسبب و معد و مستعد مشابهت وجود دارد و هر اندازه كه مولود يعنى معلول به والدش يعنى علتش نزديكتر باشد مشابهت معلول با علت بيشتر خواهد بود . زمين كه توليد مثل مىكند از اين حكم مستثنى نيست . هر مولودى از وى كه با او كمال قرب را دارد مشابهت كامل و تام با وى دارد و هر آن كه از او دور است به قدر دورى خود از مشابهت دورتر است . به مثل سيب زمينى و سيب درختى را در نظر بگيريم ، سيب زمينى از صميم زمين مىرويد و در دل او پرورش مىيابد ، و سيب درختى هر چند كه از زمين رسته است و لكن چون سيب زمينى از صميم او نيست لذا چون سيب زمينى مادهء ارض بر او غلبه ندارد و همچنين در ديگر اشباه و نظاير اين مثال .
فكانت الزوجية التي هي الشفعية لها بما تولَّد منها و ظهر عنها بنا بر اين چون زمين ، خود مركب است زوج و شفع است ، بچگان او ( يعنى آن چه كه از او روييده مىشوند ) . و از وى ظاهر مىگردند و تولد مىيابند . همه زوج و شفعاند ( يعنى

[1] « ربت » از ربو به معنى زيادت است و ربت يعنى زادت كه ازدياد فزونى و باردار شدن است به همين مناسبت معاملات ربوى را ربا گويند كه زياد ستاندن است و تل و تپه را ربوه گويند كه زمين فزودن و زياد انباشتهء در يك جاست .

542