بلى است . [1] پس موسى مجموع حيات كسانى بود كه به عنوان موسى بودن كشته شدند و آن چه استعدادهاى روحى كه براى مقتول مهيّا شده بود در موسى جمع شده است .
بيان علامهء قيصرى در اين مقام چنين است :
مقصود شيخ از گفتن : « و ما ثم جهل » ( در واقع جهلى نيست ) اين است كه فرعون أبناء را مىكشت بنا بر اين كه موسى باشند . حال اينكه عين موسى نبودند و شخص براى ديگرى كشته نمىشود . يعنى هر كس را به عنوان اينكه موسى است به قتل رسانده است . چنانكه قرآن فرمود : * ( وَلا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى ) * . و فاعل حقيقى حق تعالى است كه عليم و خبير است و بر آن چه كه در مملكت وجود جارى مىشود جاهل نيست و جز آن چه را كه سزاوار به وقوع پيوستن است نمىكند . بنا بر اين قتل خداوند أبناء را در مادهء فرعونيت بنا بر اين كه موسايند به علم الهى در أزل است كه مىدانست آن أبناء با روح موسوى در هلاك فرعون اجتماع مىنمايند . پس هلاك فرعون از روى جهل نبود بلكه از روى علم يقيني به نفس الامر بوده است و فرعون هر چند كه به طور تفصيل بدان شاعر نبود ولى به طور اجمال بدان شاعر و آگاه بوده است .
از اين جهت امر به قتل أبناء داد . پس أرواح أبناء جمع شدند و متحد گرديدند و در صورت موسويه ظاهر شدند تا حقوقشان را استيفا كنند و ربشان را اعانت نمايند و نبىّشان را مدد ، زيرا بر فطرت اصليه و طهارت ازليه بودند و كارى نكرده‌اند كه بدان مستحق قتل باشند و چون متحد شدند و در صورت موسويه ظاهر گرديدند . جميع استعدادات و كمالات مرتب بر استعدادات آنان از قبيل علم و اراده و قدرت و ديگر صفات مترتب بر استعداد خاص هر يك با ارواحشان ظاهر گرديده در هلاك فرعون و اتباع وى كمك موسى شدند . [2] اين بود كلام علامهء قيصرى كه نقل به ترجمه نموده‌ايم و مىشود در آن جملهء « و ما ثم جهل » مقدارى تنزل دهيم و به زبان سادهء صورى بگوييم كه فرعون جاهل به قتل أبناء نبود و آنان را از روى سهو و خطا نكشت بلكه از روى عمد و قصد كشت . لذا به ازاى

[1] اشاره است ، به كريمهء * ( أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى ( اعراف : 172 ) .
[2] شرح فصوص قيصرى ، صص 445 و 446 .

530