در اين قول رسول الله - ص - تأمل كنى كه فرمود : « انّ الله خلق آدم على صورته » و به اين تأمل آن وهم يعنى آن خطور فوق از تو دفع مىگردد . [1] و هو قوله * ( وَإِلَيْه يُرْجَعُ الأَمْرُ كُلُّه ) * حقيقة و كشفا * ( فَاعْبُدْه وَتَوَكَّلْ عَلَيْه ) * حجابا و سترا .
و اين است معنى قول خداوند كه فرمود : * ( وَإِلَيْه يُرْجَعُ الأَمْرُ كُلُّه ) * ( هود : 123 ) به حسب حقيقت ، و هم به حسب كشف . پس او را عبادت كن و بر او توكل كن در حالى كه محجوب و مستور از نظر خود باشى . [2] فليس في الإمكان أبدع من هذا العالم لأنه على صورة الرحمن ، أوجده الله أي ظهر وجوده تعالى بظهور العالم كما ظهر الإنسان بوجود الصورة الطبيعية .
و چون هويت حق تعالى هويت عالم است و جميع امورى كه در عالم است به او راجع است . پس در عالم امكان أبدع و احسن از نظام اين عالم نيست . زيرا مخلوق بر صورت رحمن است كه خداوند ، عالم را ايجاد كرده است . يعنى وجود حق تعالى به ظهور عالم ظاهر شده است چنانكه انسان در وجود صورت طبيعى عنصرى ظاهر شده است .
چنانكه در فص آدمى و نيز در فص محمدى ، ماتن و شارح تصريح كردند كه آدم منقسم است به آدم غيبى و آدم مشهود . مراد از آدم غيبى عقل اول است و آدم مشهود ، آدم عنصرى كه هيچ گاه جهان ، خالى از آن آدم و از اين آدم نيست و آدم شهادت ، مظهر آدم حقيقى غيبى است .
فنحن صورته الظاهرة ، و هويته روح هذه الصورة المدبرة لها . فما كان التدبير إلَّا فيه كما لم يكن إلَّا منه . فهو الأول بالمعنى و الآخر بالصورة و هو الظاهر بتغيّر الأحكام و الأحوال ، و الباطن بالتدبير و * ( هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ) * . فهو على كل شيء شهيد ، ليعلم عن شهود لا عن فكر .
پس ما يعنى اعيان عالم ، صورت ظاهر حقيم و هويت حق تعالى ، روح اين صورت و مدبر اوست . پس تدبير نيست مگر در حق و نبوده است مگر از حق . پس او اول است به حسب معنى ( كه هويت و روح بودن است ) و آخر است به حسب صورت و او ظاهر

[1] شرح فصوص قيصرى ، ص 393 .
[2] يعنى خود نبينى كه عابد و معبود اوست .

443