چه در مجالى حسيه و چه در مثاليه و چه در عقليه ، چنانكه حق تعالى فرمود :
* ( وُجُوه يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ ) * ( قيامت : 22 ) .
يقول ابو يزيد في هذا المقام لو أنّ العرش و ما حواه مائة ألف ألف مرة في زاوية من زوايا قلب العارف ما احسّ بها و هذا وسع أبي يزيد في عالم الأجسام .
ابو يزيد در اين مقام ( يعنى مقام قلبى ) گويد اگر عرش و آن چه را كه عرش در بر دارد صد هزار هزار چندان كنى و در گوشه اى از گوشه‌هاى قلب عارف قرار گيرند عارف آن را احساس نمىكند و اين وسعت ، وسع ابو يزيد است در عالم أجسام .
نه مطلقا يعنى آن چه كه دربارهء قلب خبر داد براى تقريب به فهم محجوبان است نه خبر از حقيقت قلب داده باشد .
قيصرى گويد :
يعنى اين گنجايش دل ابو يزيد است زيرا او جز از آن چه در دل خود مىيابد خبر نمىدهد نه آن كه خبر از وسع مرتبهء قلب داده باشد ، آن گاه كه قلب در غايت مرتبهء كمالش باشد . از اين جهت شيخ فرمود : [1] بل أقول لو أن ما لا يتناهى وجوده يقدّر انتهاء وجوده مع العين الموجدة له في زاوية من زوايا قلب العارف ما احسّ بذلك في علمه .
بلكه من مىگويم اگر آن چه وجودش تناهي ندارد ( يعنى از عوالم أرواح و أجسام ) انتهاى وجودش فرض گردد و با عينى كه موجد اوست ( يعنى حقى كه سماوات و ارض به او مخلوق است و به عبارت ديگر جوهر اولى كه آسمانها و زمين به او پديد آمد و موجود شد كه در لفظ كوتاه تر مىشود حق مخلوق به يعنى حقى كه « مخلوق به السماوات و الأرض » ) در زاويه اى از زواياى قلب عارف قرار گيرد آن را در قلب خود احساس نمىكند .
فإنّه قد ثبت أن القلب وسع الحقّ زيرا در حديث آمده است كه قلب گنجايش حق را دارد . تا چه رسد بما سوى الله .
حديث اينكه « ما وسعني سماواتى و لا ارضى و وسعني قلب عبدى المؤمن » ( نمىگنجانند آسمان و زمين من مرا ولى قلب بنده مؤمن من مىگنجاند مرا ) مولوى

[1] شرح فصوص قيصرى ، ص 195 .

182