اما در نزد حكيم قائل به اصالت وجود ذو مراتب مشكك هر مرتبهء وجودى از مرتبهء ديگر به شدت و ضعف و كمال و نقص تفاوت دارد ، اگر چه يك حقيقت واحدة است .
تبصرة : در اثبات واجب الوجود طرقى كه آوردند ، احكم و امتن و اشرف از همه برهان صدّيقين است . گروهى از مفهوم وجود پيش رفته آن را برهان صدّيقين مىگويند .
گروهى به طريقى ادقّ از آن كه نظر در عين وجود است پيش رفته‌اند ولى وجود مشكك ، اين هم برهان صدّيقين است كه اوثق و افضل و اعلاى از طريق اول است . تفاوت بين اين دو برهان به قدر تفاوت بين مفهوم وجود و عين وجود است . گروه ديگر كه عرفاى شامخيناند هم از عين وجود به وجود رسيدند « يا من دلّ على ذاته بذاته » ولى وجودى كه يكى است و هيچ نحوه تعدد ندارد ، جز در تشأن و تطورش كه آن هم از دريچهء فكر و از روزنهء ديد ما پيش آمده است . اين هم برهان صديقين است ولى اقواى از اول و دوم ، كه محض توحيد است . پس برهان صديقين خود معنايى است مشكك و ذو مراتب . اين نكته در بيان وحدت وجود به مذهب فريقين و تفاوت در انحاى برهان صديقين اصل و عمده و زبدهء موضوع و قابل دقت و نظر . حكيم قائل به اصالت وجود و وحدت وجود است و عارف قائل به اصالت وجود و وحدت وجود . اين نكته را بايد مغتنم شمرد و در آن دقت و تأمل بسزا كرد .
هذا ان ثبت ان لك وجودا . فإن ثبت ان الوجود للحقّ لا لك ، فالحكم لك بلا شك في وجود الحقّ و إن ثبت أنّك الموجود فالحكم لك بلا شك و إن كان الحاكم الحقّ ، فليس له إلَّا إفاضة الوجود عليك و الحكم لك عليك .
اين امر در صورتى است كه براى تو وجود ثابت شود .
اصل وجود كه حقيقت واحدة است و در او هيچ تعددى نيست به لحاظ مظاهر تعدد پيدا مىكند يعنى به حسب حقيقتش تعدد پيدا مىكند . [1] پس اگر ثابت شود وجود براى حق است نه براى تو پس بدون شك حكم از ناحيهء تو در وجود حق ثابت مىشود و اگر ثابت شود كه تو موجودى پس حكم مر تو راست بدون شك اگر چه حاكم حق است . پس از ناحيهء او نيست جز افاضهء وجود بر تو و حكم مر تو راست بر تو .

[1] يعنى تعددى كه از اعتبار و لحاظ كثرات ملحوظ است بدون اينكه انثلامى به وحدت حقيقهء او روى آورد .

157