نيست پس او لذاته علىّ است ، نه به نسبت به غيرش و از چه كسى علو را استفاده كرده ( كه عليّ لذاته نباشد ) با اينكه « ما هو الا هو » پس علوش لنفسه است و او از حيث وجود عين موجودات است و موجودات كه مسماى به محدثند ، آنان هم عليّ لذاته‌اند چون جز او نيست . ( حقيقت در همه موجودات يكى است و از همه متميز است ) .
پس اوست على نه علو اضافه ، زيرا اعيان كه عدم در آنها ثابت است بويى از وجود نبردند « الأعيان الثابتة ما شمّت رائحة الوجود » ، پس او با وجود تعدد صور موجودات به حال خود باقى است و عين همه يكى است كه در همه است و كثرات ( كه محدثات و اعيانند ) كه نسب از آنها اعتبار مىشود . جز امور عدمى نيستند ، و نيست مگر عينى كه ذات است پس او بنفسه علىّ است نه به اضافه پس در عالم از اين حيثيت ( كه يك عين واحد يعنى ذات حق است و نسب امور عدميه‌اند ) علو اضافى نيست ( فقط يك ذات است كه علىّ لذاته و بنفسه است .
لكن وجوه وجوديه متفاضلند . پس علوّ اضافه در عين واحد از جهت وجوه كثيرهء موجودات است ( كثرت مظاهر و مجالى كه مراياى ذات حقند و به مثل دو را دور به تعبير على بزغش يك سيب و دو آينه ) از اين رو در هر مظهرى مىگوييم كه او عين حق است و مىگوييم غير حق است . [1] قال الخرّاز رحمه الله تعالى ، و هو وجه من وجوه الحقّ و لسان من ألسنته ينطق عن نفسه بأن الله تعالى لا يعرف إلَّا بجمعه بين الأضداد في الحكم عليه لهما : ف * ( هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْباطِنُ ) * فهو عين ما ظهر ، و هو عين ما بطن في حال ظهوره . و ما ثمّ من يراه غيره ، و ما ثمّ من يبطن عنه ، فهو ظاهر لنفس باطن عنه . و هو المسمّى أبا سعيد الخرّاز و غير ذلك من اسماء المحدثات .
فيقول الباطن « لا » إذا قال الظاهر أنا ، و يقول الظاهر لا إذا قال الباطن أنا . و هذا في كلّ ضد ، و المتكلم واحد و هو عين السامع .
يقول النّبيّ - ص - « و ما حدّثت به أنفسها » فهي المحدثة السّامعة حديثها ، العالمة بما حدثت به أنفسها و العين واحدة و اختلفت الأحكام و لا سبيل إلى جهل مثل هذا فإنّه يعلمه كلّ إنسان من نفسه و هو صورة الحقّ .

[1] هر موجودى از لحاظ اطلاقش حق است و از لحاظ تقييدش غير حق ( هو لا هو ) .

129