في نفسي و من ذكرني في ملإ ذكرته في ملإ خير منهم « پس من از شنيدن اين جواب خوشحال شدم و اين ملئى كه بهتر از بنى آدم است ملائكه عاليناند . [1] قيصرى گويد :
اين فضل ملك بر انسان به حسب عموم افراد انسان است نه به حسب خصوص ، زيرا در ميان انسانها كسانى هستند كه خليفة اللَّه‌اند و جامع جميع صفات كماليهء كلمات وجوديه‌اند و هيچ موجودى بجز انسان را چنين مرتبت و منزلت نيست چه نص قرآن است كه همهء غير از انسان مقام معلوم دارند ، اما انسان را حد وقوف و مقام متعين نيست و اين چنين اشخاص منتخب منتجب در ميان انسانها افضل از جميع ما سوى الله هستند مطلقا . از آنان كه بگذريم ديگران را بايد دو دسته كرد عده اى در قوس صعودى ترقى و تعالىاند كه بعضىها هم وزن ملائكهء سماوى و ارضى و بعضى برتر از آنها و ملائكه فوق آنها و ما دون ملائكه مهيمين و عاليناند و دسته ديگر در قوس نزولى قرار گرفتند كه تا * ( ثُمَّ رَدَدْناه أَسْفَلَ سافِلِينَ ) * قرار مىگيرند . [2] آن قوس را درجات متفاوت است و اين قوس را دركات متنازل . اين خلاصه و عصاره مباحثه و مشاجره بحث افضل بودن ملك بر انسان يا انسان بر ملك است .
فمن أراد أن يعرف النّفس الإلهي فليعرف العالم فإنّه من عرف نفسه عرف ربّه الذي ظهر فيه : أي العالم ظهر في نفس الرحمن ، الذي نفّس الله به عن الأسماء الإلهية ما تجده من عدم ظهور آثارها . فامتنّ على نفسه بما أوجده في نفسه فأول أثر كان للنّفس الرحماني أنّما كان في ذلك الجناب ، ثم لم يزل الأمر ينزل بتنفيس العموم إلى آخر ما وجد .
پس هر كس مىخواهد نفس الهى را بشناسد بايد عالم را بشناسد . زيرا عالم صورت نفس الهى است ( و نيز خويشتن را بشناسد ) كه « من عرف نفسه فقد عرف ربه » كه در آن ظاهر شد آن عالمى كه در نفس رحمانى ظاهر شد . كه به نفس رحمانى اسماء الله ظاهر گرديدند و حق تعالى به اظهار اسماء ، تنفيس از كربى كه در خويش مىيافت نمود ، پس از آن چه در خويش ايجاد كرد بر ذات خود امتنان نمود پس اول اثرى كه براى نفس

[1] فتوحات مكيه ، به نقل شرح فصوص قيصرى ، ص 336 .
[2] شرح فصوص قيصرى ، صص 336 و 337 .

368