مراتب وجود و به اصطلاح عرفا احاطهء اسما بعضى به بعضى * ( وَالله من وَرائِهِمْ مُحِيطٌ ) * يكى در مرتبه اى قديم شد ، كه علم در حق تعالى است و همين معناى واحد كلى معقول علم ، در ممكن حادث شد كه علم محدث است ، چون خود وجود كه مقابل عدم است .
در هر موطن كه وجود قدم نهاد تا طرد جميع انحاى عدم نكرد تحقق نمىيابد . خلاصه نور وجود در واجب و ممكن مفهوما به يك معنى است ولى عينا و خارجا تفاوت بين آنها به قدر تفاوت بين واجب تا ممكن است . و در ممكنات به قدر تفاوت مراتب احاطى و علَّى و معلولى آنها .
و انظر إلى هذا الارتباط بين المعقولات و الموجودات العينية ، فكما حكم العلم على من قام به أن يقال فيه إنّه عالم ، حكم الموصوف به على العلم بأنّه حادث في حقّ الحادث ، قديم في حقّ القديم ، فصار كل واحد محكوما به و محكوما عليه .
بنگر به اين ارتباط كه بين آن امور معقولهء كليهء غيبيه و بين موجودات خارجى عينيه واقع است كه چنانچه حكم آن كسى كه علم قائم به اوست مىگفتيم كه او عالم است ، همچنين حال براى خود علم حكم و وصف مىآوريم كه قديم يا محدث است پس هر يك از امر عينى و وجود عينى ، هم محكوم به است و هم محكوم عليه .
مثلا زيد قائم زيد محكوم عليه است و قائم محكوم به و در ما نحن فيه « هذا الموجود عالم » . علم را محكوم به قرار داديم و آن موجود عينى را محكوم عليه و در « العلم قديم » علم را محكوم عليه قرار داديم .
غرض اينكه بين أشياء عينيه و امور غيبيه كه براى آن امور غيبيه اعيان خارجى است ارتباط حاصل است و چون ارتباط بين اين دو قسم حاصل است با اينكه أشياء عينيهء خارجى و امور غيبيه ، معقوله و ذهنىاند ، پس ارتباط بين حق تعالى و عالم كه هر دو موجود عينى خارجى هستند اقوى و اشدّ و اتمّ است .
كلى و اقسام آن پياده شدن هر يك از آن حقايق كليه در هر موطن مانند پياده شدن كلى طبيعى چون انسانيت است در هر يك از اشخاص آن نوع انسانى كه نه آن اشخاص و افراد در آن طبيعت يكى از ديگرى برترند و نه آن طبيعت به تعدد اشخاص ، متعدد و متجزى شده است .

35