انسان فرشته شود . با اين حمد حالى كه به حسب روح و عقل است . جان انسان به كمالات علمى و عملى متّصف شود . سرّ انسان متخلَّق شود به اخلاق الهى تا كمالات براى نفسش ملكه شود و بماند . حقيقت او بشود حمد . به عدل و جود و رحمت و حكمت و ديگر اوصاف الهى متصف شود . مرحوم مير داماد در قبساتش فرمود :
( فاضل مقاماتك في الحمد أن تجعل قسطك من حمدك لبارئك قصيا مرتبتك الممكنة من الاتصاف بكمالات الوجود كالعلم و الحكمة و العدل و الجود فيكون جوهر ذاتك حينئذ أجمل الحمد منك لبارئك الوهّاب سبحانه فانّك إذن تنطق بلسان حال كل صفة من تلك الصفات انّها فيك ظلّ صفته سبحانه و فيض جوده و صنع هبته . ) پس برترين مقامات تو در حمد اين است كه سهم خود از حمد براى آفريدگارت را مرتبهء امكانى خود از اتصاف به كمالات وجود همچون علم ، حكمت ، عدل وجود قرار دهى تا جوهر ذاتت در آن هنگام زيباترين حمد از سوى تو براى آفريدگارت بخشنده ات باشد . تو در آن هنگام به زبان حال هر يك از آن صفات مىگويى كه آنها در تو سايهء صفت خداى سبحان و فيض جود و صنع و بخشش اويند .
جان تو دار الحمد مىشود ، آن وقت اگر زبان با اين دل مطابق باشد و آن زبان بگويد :
* ( الْحَمْدُ لِلَّه رَبِّ الْعالَمِينَ ) * شيرين است . جناب كلينى در اين باره بابى از زبان ائمه ( ع ) عنوان كرد كه بگذاريد ذكر را اول دل شما بگويد . سعى كنيد جان شما از عالم ذكر و ملائكه شود . همان حمد حق تعالى است و بايد حفظ مراتب شود .
حمد خالق به اقسام سه گانه اش حمد قولى حق ، آن است كه خداوند خودش را در قرآن از زبان پيغمبر و از زبان ديگر انبياء ستود . اينكه مىفرمايد : * ( الْحَمْدُ لِلَّه رَبِّ الْعالَمِينَ ) * ، * ( الله لا إِله إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ) * ، * ( الله نُورُ السَّماواتِ وَالأَرْضِ ) * اين را كى و به كى مىگويد . آية الكرسي و ديگر آيات از اين قبيل را چه كسى مىگويد . چه خوب است كه انسان به همان زبان كه خداوند خودش را ستود او را بستايد .
حمد فعلى حق ، اظهار كمالات جمالى و جلالي اوست كه آنها را از غيب به شهادت و

3