مسبّبات را نه علل و مؤثرات ، و انما علت و مؤثر وجود حق است ، بجمعيّة و إطلاقه كه باطن آن سبب است و در او سارى و حق تعالى ، به آن جمعيّت و اطلاق وجودش ، فاعل و مؤثر است عند ذلك السبب لا بذلك السبب ، بلكه به آن سبب غير ازالت مانعى يا تحصيل شرطى كه حصول تأثير و ظهور مقصود بر آن موقوف است ، مضاف نمىتواند بود ، چنان كه مثلا غذا سبب بقا و حيات حيوان به آن طريق است كه او مظهر و آيينهء مددى وجودى است كه از حضرت وجود حق ، به آن حيوان مىرسد كه اگر آن مدد منقطع گردد ، در حال آن حيوان مضمحل شود .
پس چون اين حيوان و مزاج او جسمى مركَّب بود ، لا جرم شرط وصول مدد به وى بر مقتضاى عالم حكمت هم هيأتى تركيبى جسمانى آمد ، و آن غذا واسطه و معدّ اين حيوان شد مر قبول آن مدد را كه حيات و بقاى وى به آن متعلق است و هم چنين جوع ، صورت فقر و احتياج حيوان است به آن مدد ، و اكل واسطه و شرط دفع آن احتياج است و معدّ او من حيث عالم الحكمة . و لهذا

734